Wie het Museo del Prado in Madrid wel eens heeft bezocht, heeft ongetwijfeld oog in oog gestaan met een van de meest indrukwekkende kunstwerken uit de westerse kunstgeschiedenis: De tuin der lusten van Jheronimus Bosch. Het meesterwerk van deze Nederlandse schilder is ruim drie meter breed en bijna twee meter hoog. Dankzij het forse formaat en de talloze details leent het werk zich uitstekend voor een nadere inspectie, waarbij men als kijker van scène naar scène op reis kan gaan in het schilderij.
Het werk verbeeldt het verhaal van de zondeval en barst van de symboliek. Op het linkerpaneel staat de schepping van Eva centraal, gesitueerd in het aardse paradijs, op het moment voordat de zonde zijn intrede deed. Deze relatief rustige compositie staat in schril contrast met de duizelingwekkende hoeveelheid gebeurtenissen op het middenpaneel. Inzoomend op het midden van dit paneel zijn naakte mensfiguren rondrijdend op paarden, varkens, geiten en fantasiewezens te zien, voeren levensgrote vogels bessen aan mensen en draagt een man een mossel op zijn rug waarin twee ongeklede mensen tussen de parels verstopt liggen. Het rechterpaneel schetst de consequenties van deze losbandige acties: gefolterde zondaars worden door duivels opgejaagd in de coulissen van een brandend landschap. De slotakte verbeeldt hel en verdoemenis.
De opleving van het surrealisme zorgt voor ruimte op de markt en in de musea voor kunst die draait om verbeeldingskracht
De invloed van dit iconische kunstwerk is tot de dag van vandaag merkbaar in de kunstwereld. Ruim een halve eeuw nadat Bosch De tuin der lusten schilderde, maakte Pieter Bruegel de Oude zijn Toren van Babel. Hoewel minder expliciet en dystopisch dan het drieluik van Bosch, gaat ook dit kunstwerk over de slechte, zondige eigenschappen van de mens. IJdelheid en hoogmoed worden gestraft door God middels het dwarsbomen van één universele taal voor de hele mensheid.
Miró & Dalí
Een sprong in de kunstgeschiedenis brengt ons bij het surrealisme, in het begin van de 20e eeuw. Een blik op het rechterpaneel van Bosch doet onmiskenbaar belletjes rinkelen bij de liefhebbers van Joan Miró en Salvador Dalí. De droomachtige, onheilspellende sfeer en de zwevende objecten die losjes samen een compositie vormen zijn goed terug te zien in het werk van deze boegbeelden van het surrealisme. Met name in het werk van Miró komen – in gestileerde vorm – dieren, fantasiewezens en losse lichaamsdelen samen in een setting die ondanks de vrolijke kleuren toch vaak iets dreigends heeft. De werken van Dalí zijn minder geabstraheerd en meer beïnvloed door de fascinatie van de schilder voor het onderbewuste en de droomwereld. Maar ook hier is de invloed van Bosch goed te zien: bizarre taferelen, lichaamsdelen die zijn losgezongen van het geheel en ranke mensfiguren komen met regelmaat terug in zijn schilderijen.
The Milk of Dreams
Recentelijk oogstte de hoofdtentoonstelling op de Biënnale van Venetië, ‘The milk of dreams’, veel lof. In deze tentoonstelling – de titel is ontleend aan het boek van de surrealistische kunstenaar Leonora Carrington – was volop aandacht voor ons onderbewuste, processen van transformatie en een magische wereld die parallel loopt aan de onze. Deze toonaangevende expositie zorgde op de kunstmarkt voor een enorme opleving van kunstwerken met een surrealistische inslag. Waar er de afgelopen decennia maar mondjesmaat interesse was in deze stroming – die door de markt toch vaak werd afgedaan als minder interessant dan kunststromingen met een meer academische of filosofische grondslag – markeerde de Biënnale een kantelpunt. De verkoop van en institutionele interesse in het werk van onder andere Firelei Báez en Raphaela Vogel nam een enorme vlucht. Deze wisselwerking tussen kunstwereld en kunstmarkt is niet nieuw; toonaangevende kunstmanifestaties zoals de Biënnale van Venetië zijn al jaren een voorbode voor wat er enkele maanden later te zien en te koop is op Art Basel. Maar de link wordt wel steeds meer zichtbaar en sterker. De hernieuwde interesse in het surrealisme en kunstenaars die zich hier verwant aan voelen, zorgt voor ruimte op de markt en in de musea voor kunst die draait om verbeeldingskracht, fantasie en andere werelden.
Nadine van den Bosch is kunsthistoricus en co-founder van Young Collectors Circle, hét platform voor startende kunstverzamelaars. Daarnaast werkt ze als curator en kunstadviseur voor diverse (bedrijfs)collecties en is ze columnist en tekstschrijver.
Meer lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
