Wie het oeuvre van de Duitse schilder Daniel Richter (1962) bekijkt, zou kunnen denken dat hier meerdere kunstenaars aan het werk zijn geweest. Om de zoveel tijd vindt Richter zichzelf opnieuw uit. Juist als alles goed gaat, gooit hij het roer om. Uit nieuwsgierigheid en om niet te vervallen in routine. Abstract en figuratief werk wisselen elkaar daarin af, net zo goed als de techniek. Het idee van een vaste stijl is hem een gruwel.
Na ruim dertig jaar heeft deze werkwijze een heel diverse reeks schilderijen opgeleverd. Extreem drukke vlakvullende abstracte kleurexplosies in de jaren negentig, politiek geëngageerd werk in een narratieve duistere stijl in de jaren 2000, de verstilde werken aan het eind van dat decennium, en de laatste vijf jaar is Richter terug bij een mix van deze elementen. Kleurrijk en levendig, maar op een stille achtergrond. En ergens op de grens van abstract en figuratief.
Toch zijn er ook constanten in het werk. Het is expressief, energiek en reflecteert op de wereld om hem heen. Zowel de wereld van de kunst als die daarbuiten. In het vroege werk valt op dat de doeken vooral heel vol zijn. Deze abstracte werken zijn een uitbundige explosie van kleuren en vormen. Binnen het domein van de schilderkunst was de veelheid een reactie op het sobere, esthetische dat destijds de abstracte kunst domineerde. Het adagium was zo weinig mogelijk te doen. Maar waarom eigenlijk, vroeg Richter zich af. Waarom zou er niet heel veel kunnen in een abstract werk? Veel verf, veel kleuren, veel vormen en lagen. Richter vond het radicale van abstracte kunst interessant, maar het had zijn glans verloren en was volgens hem verworden tot een sferische decoratie. Hij ging opnieuw op zoek naar de vrijheid die abstractie ook in zich had en probeerde dat weer tot leven te brengen. Zijn werk uit die tijd is het absolute tegendeel van minimalistische monochromen: expressief, kleurrijk, vol. Maar naast de reactie op de geschiedenis van abstracte kunst was er een andere reden voor die veelheid aan informatie op de doeken, het zegt het ook iets over de tijd waarin het is gemaakt. De jaren negentig, jaren van verandering, de hereniging van Duitsland, het einde van de Koude Oorlog, de opkomst van internet met de enorme hoeveelheid informatie. Iets van de onrust van die periode keert terug op het doek.
Verf, vorm, kleur
En zo ging het ook daarna. Richter is een schilder, dus het gaat altijd ook over verf, over vorm en kleur en de keuzes die je daarin maakt. Elk doek op zich is daarin een onderzoek. In een interview vergelijkt Richter het atelier met het brein: een ruimte gevuld met herinneringen, stemmingen, gedachten, muziek; een ruimte waarin je kunt analyseren maar ook kunt dwalen. Wat om hem heen gebeurt keert terug in de sfeer, in de onderwerpen, in de keuze die hij tijdens het schilderen maakt. Zowel het wereldnieuws als het weer of een slecht humeur kan van invloed zijn. En daarnaast de drang te veranderen. Een vaste stijl of methode is Richter een gruwel. Als er teveel gewoonte en routine in het werk sluipt, begint het te jeuken en doemt vanzelf de vraag op: wat kan er nog meer?
Tien jaar na de val van de muur zette Richter een nieuwe stap. Hij had in het abstracte werk alles onderzocht wat hij wilde en bewezen dat hij dit kon. Wilde hij dit nu blijven doen vroeg hij zich af? Het antwoord was nee. Hij ging figuratiever werken, `ook vanuit het verlangen dingen te schilderen die een link hadden naar de realiteit om me heen. `Niet om een lezing over maatschappelijke kwesties, maar om mijn eigen angst, paranoia, onzekerheid vorm te geven.` De schilderijen kregen een meer sociaal politieke toon. Het werd verhalender. En ook grimmiger. Thema`s als onderdrukking, oorlog, macht, angst kwamen voor bij in donkere post-apocalyptische werken. Zijn schilderijen uit het eerste decennium van de 21e eeuw ademen de energie van de stad en van de verwarrende, onzekere periode in Duitsland. Het rauwe van de kraakscene en do it yourself cultuur klinkt erin door. Een wereld waar Richter in Berlijn zelf lange deel van uitmaakte, tot hij als 29e jarige aan de kunstacademie begon. Maar ook de wereld van conflicten met de politie, met extreem rechts, de wereld van botsende tegenculturen. We zien straatscènes met betogingen en graffiti, een leren jas met het opschrift Fuck the Police, vervallen gebouwen, een stuk van de muur. Tegelijk citeert Richter net zo makkelijk uit de kunstgeschiedenis en gebruikt (stijl)fragmenten van Asger Jorn, Willem de Kooning en andere kunstenaars. De titels van zijn schilderijen geven richting aan het kijken: De idealisten (2007), Europa- immer Arger mit den Sogenannten (1999), Das Recht (2001) waarop twee mannen met knuppels een paard slaan. Er is veel strijd, soms ook in abstracte vormen. De doeken zijn groot en levendig geschilderd, stijl en onderwerp vallen samen. Richter oogst er veel succes mee.
Gitaarhelden en soldaten
In 2009 maakte hij een serie over grenzen. Lege, stille landschappen met een grenspost, neergezet in een rustige realistische stijl. Twee jaar later volgt 10001 Nacht, een reeks beelden die we kennen van persfoto`s uit Afghanistan, met een enkele strijder in een verder leeg landschap. Soms geeft Richter ze een gitaar in handen in plaats van een wapen. Een keuze die vanuit verschillende motieven gemaakt is. Het zien van een parallel tussen gitaar en geweer; hoe je het draagt, de fallische associaties, de valse romantiek van het heldendom zowel in rock en roll als in soldaat zijn. Maar ook waarvan willen we deze mensen bevrijden? Om ze wat te geven? Toegang tot de populaire cultuur? Dergelijke vragen spelen op de achtergrond mee, vertelt Richter in een interview met Vice in 2013. Het begint met een overeenkomst in beeld die hij ziet tussen de reizende muzikant en de soldaat. Dat zet een reeks gedachten in werking die uitmonden in een schilderij. Niet heel bewust met als doel een mening te geven over een situatie, maar zoals alles wat je ziet, denkt en ervaart onbewust invloed heeft op wat je maakt. Vaak herken je dat pas achteraf, als het af is. Zo is het ook voor Richter.
De werken uit 10001 Nacht serie zijn veel soberder in kleur dan voorheen en minder dik in de verf. Desolate, bijna schrale werken waarin hij slechts enkele kleuren gebruikt. De leegte en verlatenheid van het landschap uit zich in de formele aspecten van het schilderij. Maar op een bepaalde manier zijn ze expressiever dan voorheen. Waar in de serie met grensposten kleurvlakken en realisme de boventoon voeren in bijna romantische, rustige beelden, is 10001 nacht expressiever in lijn en unheimischer. Een verandering in thema valt bij Richter vaak samen met een nieuwe stijl. Het schilderen zelf is óók het onderwerp, zowel materiaal en techniek als de grens tussen figuratief en abstract. Een grens die deels fictief is, zegt Richter zelf, want in beide gevallen gaat het altijd om keuzes in vorm en compositie.
Muziek voor orgies
Richter is intussen een succesvol schilder met solo tentoonstellingen in binnen- en buitenland. Maar hij blijft zichzelf opnieuw uitvinden. Voldoen aan de verwachtingen daar heeft hij niets mee. Hij kiest zijn eigen weg. Na 10001 Nacht wordt zijn werk weer kleurrijker en meer abstract. Opnieuw heeft hij zichzelf aan de routine van een vaste methode onttrokken. Een verandering die hij vaak bewust afdwingt door te kiezen voor ander gereedschap of nieuwe kleuren, om zichzelf zo een nieuwe richting op te duwen. Los van de vertrouwde materialen moet je wel iets nieuws ontwikkelen. Deze keer ruilde Richter zijn penseel om voor een spatel en veranderde het kleurenpalet. Het resultaat is een reeks volkomen nieuwe werken, waarmee hij bij een expositie in Frankfurt in 2015 voor het eerst naar buiten treed. Grote kleurrijke schilderijen met amorfe vormen die in een kluwen over het doek zwermen. En daarnaast meer figuratieve werken, waarin fragmenten van lichamen hetzelfde doen. Aan de abstracte kant is het werk leger dan voorheen, en toch zeer aanwezig in de keuze van kleur en vorm. Bij een sfeervol minimalistisch monochroom komt het nog steeds niet in de buurt. Ook de kleuren zijn daarvoor te tegendraads. Harmonie zoekt hij zeker niet. De meer figuratieve doeken zijn abstracter dan eerder werk en totaal anders van dynamiek. Tegen een rustige achtergrond van twee tinten die elkaar in een horizon halverwege het doek ontmoeten, tuimelen fragmenten van lichamen in heldere kleuren over het doek. Of het een gevecht is of een orgie is niet meteen duidelijk. Al laat een titel als Music for Orgies (2017) weinig te raden over. Fragmenten van lichamen, armen, benen bosten tegen elkaar, gecombineerd met kleurvlakken en abstracte vormen die de muziek van de orgie lijken te willen weergeven. De energie in het werk is terug en danst over het doek. De contouren van de fragmenten zijn aangezet met een enkele lijn in zwart of kleur. De kleuren zijn doorgaans fel, maar onnatuurlijk van tint waardoor ze toch iets alarmerends hebben. Ook de donkere achtergrond op sommige doeken geeft de in principe vrolijke sex activiteit die is afgebeeld een grimmige ondertoon. Geruststellend is het werk van Richter nog altijd niet.
Nieuw werk van Daniel Richter is te zien bij Grimm New York
202 Bowery, New York 12 November-21 December 2019
