Al sinds enige tijd is er steeds meer aandacht voor de vrouwelijke kunstenaar in de kunstgeschiedenis. In plaats van de HIStory of art is er nu een beweging gaande die zich verdiept in HERstory of art. Een kunstenaar die in dit verhaal niet mag ontbreken is de Italiaanse Sofonisba Anguissola. Een bijzondere vrouw en kunstenaar die internationale faam genoot tijdens haar leven en wiens werken jarenlang werden toegeschreven aan grote meesters als Titiaan en Leonardo da Vinci. Het Rijksmuseum Twenthe zet haar met een grote tentoonstelling in de spotlight.
Het verhaal van Sofonisba Anguissola begint rond 1532, als zij in de stad Cremona wordt geboren. Ze is de oudste van in totaal zes dochters en in 1551 krijgt ze er nog een broertje bij. Haar ouders, Amilcare Anguissola en Bianca Ponzoni, komen allebei uit adellijke families en zien erop toe dat hun dochters een goede opvoeding krijgen, niet alleen op het gebied van goede manieren maar ook wat betreft hun educatie. De zusjes Anguissola leren lezen en schrijven, ze krijgen onderwijs in Grieks en Latijn, in tekenen, schilderen en musiceren.
Een vak apart
Het kan zijn dat Amilcare zich hard maakt voor de educatie van zijn dochters omdat hij geïnspireerd is door het boek Il libro del cortegiano van Baldassare Castiglione, dat in 1528 verschijnt. Castiglione beschrijft in het boek niet alleen hoe mannen de perfecte hoveling kunnen worden, maar ook aan welke eisen vrouwen moeten voldoen. Zij moeten kunnen lezen, schrijven, schilderen, musiceren, dansen en scherpzinnig en subtiel spreken. Volgens Nelleke De Vries, conservator oude en moderne kunst in het Rijksmuseum Twenthe, kan de uitgebreide educatie ook een heel praktische verklaring hebben: ‘De familie Anguissola was een belangrijke familie in de stad Cremona, maar ze waren niet overdreven rijk. Dus het is aannemelijk dat Amilcare zijn dochters een zo breed mogelijke educatie wilde geven, om ze een zo goed mogelijke toekomst te bieden. In die tijd waren er voor vrouwen twee opties: trouwen of het klooster ingaan. Voor beide opties was een bruidsschat nodig.’
Al snel blijkt dat Sofonisba en haar zussen talent hebben voor tekenen en schilderen. Amilcare speelt hier op in door Sofonisba en Elena, zijn twee oudste dochters, naar de schilder Bernardino Campi te sturen. Dit is erg vooruitstrevend. Het komt in die tijd nauwelijks voo dat meisjes of vrouwen in de leer gaan. De Vries: ‘Sofonisba en Elena werden ondergebracht bij Campi om het vak te leren. Maar zij verbleven in het woonhuis van de meester en niet in het atelier zoals gewoon was met mannelijke leerlingen. Ze werden bewust apart gehouden en mochten ook niet aan alle lessen deelnemen. Vrouwen mochten bijvoorbeeld niet aanwezig zijn bij anatomie lessen of alleen de natuur bestuderen.’ Sofonisba lost deze hiaten in haar opleiding op door gebruik te maken van haar directe omgeving. Ze bestudeert de natuur in haar eigen tuin heel nauwkeurig en ze laat haar eigen familie steeds weer poseren. Dat zorgt ervoor dat zij zich sterk ontwikkelt als portrettist.
Vernieuwende blik
Sofonisba’s talent vermengt zich met de liefde voor haar familie, waardoor de figuren in haar werk iets zachts en liefdevols hebben. Bij het zien van haar schilderijen kun je je voorstellen dat het een hecht gezin was, met genegenheid voor elkaar. Sofonisba krijgt de ruimte en het geduld van haar familie en zij weet ze op hun mooist te vangen. In Het schaakspel (1555) spelen Sofonisba’s zusjes een potje schaak. De zusjes hebben plezier in het spel, hun gezichten en bewegingen zijn vrij en ontspannen. Het jongste zusje, dat niet meespeelt, kijkt met een nieuwsgierige lach naar haar zus: hoe zal zij reageren op de zet van haar tegenstander? De details in het werk zijn verbluffend en het kleurgebruik zo natuurlijk dat zelfs Giorgio Vasari in zijn boek Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori, e architettori schrijft dat Sofonisba’s figuren zo echt lijken dat ze lijken te ademen. In Het Schaakspel laat Sofonisba zien wat ze kan als schilder. De minutieuze details van de gewaden, de stofuitdrukking van het kleed op tafel, de mooi gekapte haren, het verschil tussen de jonge blozende huid van de zussen en de al wat vergeelde en rimpelige huid van de gouvernante, de bomen en bergen op de achtergrond, de compositie en de vloeiende kijkrichting. Het is een meesterwerk.
De losse, familiaire opstellingen en de lachende, gemoedelijke gezichtsuitdrukkingen van de figuren in haar werk spreken mensen aan. Dit is een hele nieuwe benadering van het portret, dat in die periode vooral wordt gezien als een formele en zakelijke weergave van een persoon. Een portret moet vooral uitstralen hoe belangrijk en welvarend de persoon in kwestie is. Het werk van Sofonisba laat zien dat het ook op een andere manier kan.
Deugdelijke schilder
In het vroege werk van Sofonisba zien we haar familie steeds weer op een andere manier. Maar ze schildert ook zichzelf in allerlei hoedanigheden. Dit doet ze niet alleen voor haar eigen ontwikkeling, maar ook om een bepaald beeld van zichzelf neer te zetten. In de 16e eeuw is de reputatie van een vrouw van groot belang en Sofoniba’s situatie is natuurlijk uitzonderlijk. Ze schildert zichzelf daarom achter een schildersezel, terwijl ze een spinet bespeelt en een keer met een boekje in haar hand. Door zichzelf op deze manier te portretteren laat ze zien dat ze een deugdelijke vrouw is, die kan lezen, musiceren en schilderen. Precies zoals beschreven staat in Il libro del cortegiano. Nelleke de Vries: ‘In deze periode krijgt Sofonisba ook steeds meer bekendheid in en om Cremona. Ze krijgt opdrachten voor het schilderen van belangrijke mensen uit de stad. Sofonisba signeert daarbij de portretten niet alleen met haar naam, maar ze schrijft er ook bij dat ze nog maagd is en dat ze het portret in het bijzijn van haar vader Amilcare Anguissola schilderde. Dit doet ze om aan te geven dat ze niet alleen in een ruimte is geweest met de geportretteerde en dat ze dus een deugdelijke vrouw is.’
Internationale roem
Amilcare Anguissola probeert Sofonisba ook meer bekendheid te geven door haar werk aan te prijzen bij verschillende hooggeplaatste en invloedrijke personen en door haar werk op te sturen naar kunstenaars. Via overgeleverde brieven weten we dat zelfs Michelangelo het werk van Sofonisba onder ogen kreeg.
Meer lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
Sofonisba Anguissola
Rijksmuseum Twenthe
t/m 11 juni 2023
