Hilma af Klint (1862-1944) moet tijdens haar intens productieve leven concluderen dat de wereld nog niet klaar is voor haar in meerdere opzichten grootse oeuvre. Maar nu, bijna tachtig jaar na haar dood, wordt ze opgenomen in een warme, wereldwijde omhelzing van erkenning. Na Arnhem, Stockholm, New York, Sidney en Londen komt een royale selectie van haar fascinerende werk deze zomer naar Den Haag. Haar gastheer? Piet Mondriaan.
Iets om je popelend op te verheugen: oog in oog staan met een kamerhoog schilderij van wolkenluchtblauw met daarop grote cirkels en ellipsen in nachtblauw, aarde-oranje en vlezig roze, in beweging gebracht door in zichzelf krullende lijnen en wentelende zachtroze en gele bloemvormen. En draai je weg van Nr 2 van grupp IV, beter bekend als De Tio Största (De Tien Grootste, 1907), dan blijk je te zijn omgeven door nóg negen van deze overrompelende doeken. Hilma af Klint beschrijft in deze meer dan levens grote schilderijen vol kleur vier levensstadia. De eerste twee verbeelden de kindertijd en nummer drie en vier – oranje doeken vol spiralen en cirkels – de jeugd. Vier doeken omspannen in paarsig roze volwassenheid, waarin plant en lettervormen de overhand hebben. Bij de laatste twee, ouderdom, verdwijnt de kleur langzaam uit het werk en verschijnen er meer geometrische patronen.
De tien komen allemaal naar Den Haag, verzekert conservator Laura Stamps. Maar eerst gaan ze naar Tate Modern, om daar onder meer Mondriaans Rode Wolk (1907) en zijn meest theosofische werk Evolutie-triptiek (1911) te ontmoeten. Met de tentoonstelling ‘Forms of Life’ tonen de twee musea na elkaar beide pioniers in abstractie en willen ze ‘laten zien dat hun eigenzinnige stijlen mede zijn ontstaan uit een gedeelde fascinatie voor spirituele bronnen en het verlangen om de krachten achter het leven op aarde te begrijpen.’
Spiraalvormige tempel
Dat de wereld voorlopig niet ontvankelijk zou zijn voor Hilma af Klints werk, bleek al tijdens haar leven. Ze gaf haar neef Erik af Klint daarom de opvallende opdracht een groot deel van haar nalatenschap – bestaande uit meer dan 1000 schilderijen, tekeningen en notitieboeken – na haar dood nog twintig jaar achter gesloten deuren te bewaren. De marge ruim nemend, klopte de Zweedse marine officier in 1970 aan bij Moderna Museet in haar thuishaven Stockholm. ‘She’s a spiritualist, not an artist’, was echter het oordeel. Zelfs vijftien jaar later bleek de tijd nog niet geheel rijp. Af Klint maakte deel uit van de reizende groepstentoonstelling ‘The Spiritual in Art – 1890-1985’ met onder meer Kandinsky en Malevich. Hoewel nummer 17 uit haar serie Svanen (191415) – een rode achtergrond met in het midden in elkaar grijpende halve cirkels in verschillende kleuren – op de omslag van de Nederlandstalige catalogus prijkt, wordt Af Klint door critici aan de kant geschoven als een verdwaalde mysticus tussen de grootmeesters van abstractie.
Het zou nog tot 2013 duren voor Moderna Museet in Stockholm een zeer succesvolle solotentoonstelling organiseerde. Vijf jaar later gevolgd door de alle bezoekersrecords brekende solo in Guggenheim New York. Dit museum wonderlijk overeenkomstig met de gedroomde plek voor de kunstenaar: voor haar 193-delige serie Målningarna till templet (schilderijen voor de tempel, 1906-1915) ontwierp Af Klint een gebouw met een spiraalvormige ruimte. Met 600.000 bezoekers schuift zij Kandinsky, zelfverklaarde pionier van abstractie, van zijn troon. Mensen delen hun enthousiasme massaal op Instagram, Hilma af Klint blijkt de perfecte kunstenaar van deze tijd; een volstrekt moedige, vooruitstrevende vrouwelijke vegetariër en visionair, die een diepe, bezielde verbinding zocht met natuur en kosmos. Belangrijkste missie: de wereld laten zien dat we allemaal één zijn. Met schijnbaar onvermoeibare overgave heeft ze haar kunstenaarschap gewijd aan het maken van uitgebreide series waarin ze de ondoorgrondelijke wegen van het leven probeert te vangen met een hoogstpersoonlijke beeldtaal en zich voortdurend repeterende symbolen, zoals de alomtegenwoordige slak – die met de spiraalvorm van het huisje staat voor ontwikkeling en tegelijk met de tweeslachtigheid het mannelijke en vrouwelijke in zich verenigd.
Spirituele kunstenaars
Natuurlijk was Af Klint kunstenaar én spiritualist. Toen Hilma af Klint na een jaar van ontgiften en meditatie in 1907 op haar knieën op de grond op grote vellen papier haar kwast in cirkels liet bewegen voor De Tio Största, was ze een gerespecteerd kunstenaar die – in 1888 cum laude afgestudeerd aan de Koninklijke Academie in Stockholm – succesvol was met haar landschappen, portretten en botanische illustraties. Haar interesse voor het occulte liep daaraan al vanaf haar zeventiende parallel.
De fascinatie voor bovennatuurlijke zaken was tijdens de eeuwwisseling volstrekt gebruikelijk en werd aangewakkerd door de stortvloed aan wetenschappelijke ontdekkingen op het gebied van natuur- en scheikunde; van de onmogelijke geachte splitsing van atomen tot Curies ontdekking van radioactiviteit. Zowel God als de wetenschap lagen onder een vergrootglas en de zichtbare werkelijkheid bleek slechts een dun laagje over een eindeloosheid aan mogelijkheden.
Verder lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
Hilma af Klint & Piet Mondrian: Forms of Life
• Tate Modern (Londen), 20 April – 3 September 2023
• Kunstmuseum (Den Haag), 7 oktober 2023 t/m 25 februari 2024
Bij de tentoonstelling verschijnt de rijk geïllustreerde catalogus Hilma af Klint & Piet Mondrian: Forms of Life met tekstbijdragen van o.a. Laura Stamps, Caro Verbeek, David Birnbaum, 240 p., prijs €45
