Met zijn doeken en sculpturen vol kronkelige zwarte lijnen toverde Jean Dubuffet een ongekende wereld tevoorschijn. Niet wat hij zag stond daarin centraal, maar wat hij zou willen kunnen zien. Guggenheim Bilbao toont een overzicht van zijn werk.
‘Kunst zou ons een beetje moeten laten lachen en ons een beetje bang moeten maken. Maar het zou ons nooit moeten vervelen.’ Lachen is niet zo moeilijk bij het werk van Jean Dubuffet (1901-1985): koeien die ons met aandoenlijke verhoudingen meewarig aanstaren, automobilisten die, klem in hun vehikels, Parijse wegen bezetten, grote oppervlaktes bedekt met zwart omrande vormen die als puzzelstukken in elkaar passen. Maar in Guggenheim Bilbao begint zijn beknopte overzichtstentoonstelling met veel minder grappige taferelen.
GROTESK MACHTSVERTOON
Na korte kunstopleidingen tijdens zijn tienerjaren, besloot de in Le Havre geboren zoon van een wijnhandelaar pas als veertiger het familiebedrijf achter zich te laten om zijn volle, aandacht te schenken aan het kunstenaarschap. Temidden van de verwoesting en ontreddering van de Tweede Wereldoorlog liet hij met zijn minachting voor esthetische conventies de gevestigde waarden wankelen.
Guggenheim Bilbao toont deze zomer in drie zalen een chronologische selectie van Dubuffets werk – hoofdzakelijk uit de Guggenheim collecties New York en Venetië. En het confronteert de bezoeker bij binnenkomst met het grote landschap La butte aux visions uit 1952. Met de hoge horizon en de dikke structuur van vele tinten bruin, lijkt het meer een heuvel vol schedels en botten, dan een berg geruststellende, koele aarde. Kijk je naar rechts, dan staren twee paar ogen je aan: onder de kop van de naakte man met onmenselijk lege, gele ogen, vormen zijn borst- en schaamhaar ook een gezicht. Dichterbij gekomen – voor wie durft – gaat de gruizige, onregelmatige oppervlakte een rol spelen; met als onbetwist hoogtepunt van naargeestigheid de losse kiezeltjes als tanden in zijn scheefgetrokken mond. De titel La Volonté de Puissance (1946) – refererend aan Nietzsches filosofie, later onderworpen aan de nazi-ideologie – laat weinig ruimte voor speculatie. Macht als reden van bestaan, Jean Dubuffet maakt er een groteske vertoning van.
FANTASMAGORISCHE ONWERKELIJKHEID
Naast zijn afschrikwekkende personifiëring van macht, moet Dubuffet ook voor de conservatieve kunstwereld wel degelijk angstaanjagend geweest zijn. Volgens de kunstenaar was het idee dat er werkelijk een onderscheid tussen mooi en lelijk zou bestaan gebaseerd op ongezonde behoudszucht. ‘Ik heb er plezier in om deze schijn van schoonheid los te maken van alles wat ik wil schilderen, om bij nul te kunnen beginnen.’ Dat ontkoppelen deed Dubuffet ook door zijn techniek.
In de jaren 40 en 50 bracht hij zijn interesse voor onregelmatige en beschadigde oppervlaktes van muren, wegen en de natuurlijke oneffenheden van aarde en steen op het doek met paletmessen en dikke, cementachtige olieverf. Deze reliëfrijke structuur gebruikte hij het liefst zo ongepast mogelijk. Zoals bij het vrouwelijk naakt, waardoor de, tot dan toe, ultieme bron van schoonheid samenvalt met het meest onooglijke. Het resulteert in bijna afstotelijke beelden. Voor Dubuffet was deze ambiguïteit juist de kracht; hij noemde het een ‘fantasmagorische onwerkelijkheid’, wat prachtig een verwijzing door laat schemeren naar spookachtige toverlantaarnvoorstellingen: het zijn slechts onze projecties die ons angst aanjagen.
Naast kunstenaar was Jean Dubuffet bezield verzamelaar en ook met zijn beroemde Art Brut collectie demonstreert hij verwerping van de traditionele culturele hiërarchie; hij verzamelde kunst van geesteszieken, kinderen en andere ongetrainde kunstenaars en gaf het werk een eretitel die rechtstreeks uit zijn familiehandel lijkt te komen: rauw en ongeraffineerd als de smakelijkste champagne.
Verder lezen? Bestel dan hier de losse editie!
•Jean Dubuffet: Ferviente Celebración, Guggenheim Bilbao, tot 21 augustus. guggenheim-bilbao.eus
• Jardin d’email, beeldentuin Kröller-Müller Museum, van 1 april tot 1 november, krollermuller.nl
• Closerie en Villa Falbala, Périgny-sur-Yenres, het hele jaar op afspraak geopend, dubuffetfondation.com
• Tour aux Figures, l’Ile Saint-Germain, eiland in de Seine, nabij Parijs. Het eiland is vrij te bezoeken, de toren binnenin bekijken kan alleen met een gids, van maart tot oktober, op zaterdag en zondag. tourauxfigures.hauts-de-seine.fr
