Vijf schilderijen zet Lieven Hendriks naast elkaar tegen de wand. Allemaal nagenoeg hetzelfde. Maar allemaal hebben ze net niet wat hij zocht. De zesde wel, die hangt aan de wand. Dit is hoe hij werkt, in series aan meerdere doeken tegelijk. Alles volgens een vooropgezet plan. Hij weet wat hij wil. Op het doek zoekt hij uit hoe hij daar komt.
Het atelier is hoog, licht en overzichtelijk. Het past bij de helderheid van zijn schilderijen. Werken waarin alles klopt. Er zijn geen vragen of losse eindjes, het is kristalhelder. Wat niet wil zeggen dat meteen duidelijk is waar je naar kijkt. Juist niet. Zijn schilderijen zijn visuele illusies die de kijker op het verkeerde been zetten. Het duurt even voor je ziet wat je ziet. En dan nog weet je het niet zeker.
Zo zijn er soms bezoekers die een hand voor het doek houden om te kijken of die lichtvlek dan verdwijnt. Niet dus. De ruimtelijkheid die je denkt te zien, zit allemaal in je eigen hoofd en Hendriks is een meester in het manipuleren van de kijker. De titel Mirage die hij de laatste tijd aan zijn werk meegeeft vat dat goed samen. Het is een zinsbegoocheling waar je naar kijkt. Maar is niet alle schilderkunst dat? Die dubbelheid is het onderwerp van zijn werk. Hendriks: ‘De betekenis van de term mirage licht heel dicht bij het maken van een schilderij. Het heeft iets ongrijpbaars. Dat je een idee hebt van iets en dat je dat zo hard erin probeert te kijken dat je het ziet.’ Later ontdekte hij dat veel hotels ook mirage als naam hebben, en dat die vaak beter klinkt dan ze in werkelijkheid zijn. Een associatie die ook welkom is. De mirage als een wannabee.
SCHILDERKUNST ALS SPEELVELD
Hendriks combineert in zijn werk de thema’s en gewoontes van de schilderkunst met kleine dingen uit de wereld om hem heen. Alledaagse dingen, die toch bijzonder zijn. Hoe het zonlicht op de muur van het atelier valt. Berichten die in het stof op een auto zijn geschreven of juist weggeveegd. De plooien in een niet goed gespannen doek. Kleine, fascinerende elementen binnen en buiten de schilderkunst zijn het onderwerp van zijn werk. ‘Veel schilderijen, zeker van de laatste tijd gaan over de manipulatie van licht, wat natuurlijk per definitie de grootste opgave is in de schilderkunst. Ik vind het spannend om dat als vertrekpunt te gebruiken en als onderwerp in te zetten van een schilderij.’
Ik wil de illusie gebruiken om de blik sturen, om echt een ervaring van het kijken te maken.
In de beleving van zijn werk vindt Hendriks het essentieel om te benadrukken dat je naar een schilderij kijkt. Hij verbindt het niet alleen in vorm, maar ook inhoudelijk met de context van de schilderkunst en hoe je gewend bent daarnaar te kijken. Deels is dat een onbewust proces waarbij je als kijker zelf diepte toevoegt en de ervaring van alle schilderijen (en andere kunst) die je hiervoor hebt gezien inzet bij het kijken. Met die ervaring maak je het werk af. Hendriks probeert de kijker bewust te maken van dit proces door net te schuiven met zijn weergave van de werkelijkheid. Het is hyper realistisch en tegelijk nadrukkelijk niet. Ook de formaten hangen daarmee samen. Een landschap moet bijvoorbeeld in verhouding staan tot het formaat van het genrestuk van een landschap. Het heeft dus geen zin om dat op een doek van 2,5 meter te doen. En een schilderij dat geïnspireerd is door de achterkant van een vrachtwagen, met vegen in het stof daarop, krijgt een formaat dat daarop lijkt en de vorm van een tweeluik. Zo speelt het grote thema van ‘de schilderkunst van vroeger tot nu’ een rol in het werk, maar staat het tegelijk met twee voeten stevig in het alledaagse heden.
Soms speelt het werk letterlijk met de vorm van een schilderij. De serie Ruffleds bijvoorbeeld zijn een weergave van een slap hangend monochroom doek. Op het formaat dat je van een monochroom verwacht En er zijn ook werken van schilderijen met weggesneden stukken. De illusie van die werken is zo sterk, dat vrijwel elke kijker twijfelt aan wat hij ziet. Maar de illusie zelf is niet waar het hem om gaat. ‘Ik wil de illusie gebruiken om de blik sturen, om echt een ervaring van het kijken te maken. Het gaat me om het bijstellen van wat je dacht gezien te hebben. Het is fantastisch om een schilderij slap te laten hangen door de plooien zo dwingend te schilderen dat je gaat twijfelen waar je naar kijkt. En dan vind ik het spannend om dat met zo weinig mogelijk middelen te doen, zodat je als kijker echt beseft dat je het er zelf in legt.’
HET AVONTUUR VAN HET MAKEN
Om op dat punt te komen is een lange route. Het eindbeeld heeft hij vooraf ongeveer in zijn hoofd, maar er is geen rechte lijn van idee naar schilderij. Wat hij precies zoekt en hoe hij dat in technische zin bereikt weet hij dan nog niet. Tijdens het maken ontwikkelt hij de criteria van waar het aan moet voldoen. ‘In dat proces glij je altijd uit en komt er een andere oplossing voor problemen die zich tijdens het schilderen voordoen. Dat is echt het avontuur van het maken.’ Daarbij werkt hij altijd aan meerdere doeken tegelijk en probeert verschillende oplossingen uit. ’Ik wil wel dat dat landschap direct, in één keer geschilderd is. Er moet geen getrut en getwijfel inzitten. Geen onnodige overwegingen, dat wil ik allemaal niet. Het moet uit het maken ontstaan en dat kan alleen als ik aan meerdere schilderijen tegelijk werk. Ik zoek naar een conditie waardoor mijn verhouding tot het wel of niet slagen van het schilderij losser wordt. Alleen dan kunnen de dingen gebeuren waar ik uiteindelijk naar zoek. Het laten mislukken van schilderijen hoort daar echt bij. Van zo’n serie werken houd ik er enkele over waarvan ik zeker weet dat ik ze goed vind.’
Het idee voor een werk is meestal een combinatie van verschillende kijkervaringen, niet slechts één moment. De landschappen met een schittering bijvoorbeeld roepen het beeld op van de omgeving waar hij is opgegroeid, de Veluwe, de Posbank. Tegelijk is het typisch een landschap dat past bij het schilderkunstig genre: een beetje heuvelachtig met een bosrand. Dat alles stapelt op tot het uiteindelijke werk, een reflectie van licht vanuit het bos. Maar wat dat licht reflecteert zien we niet. Eigenlijk kun je zeggen dat het echte onderwerp onzichtbaar blijft.
Verder lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
De tentoonstelling Lieven Hendriks – Mirages is nog tot en met 15 januari 2023 te zien in CODA in Apeldoorn.
Tip: Op donderdag 8 december om 19.00 organiseert het museum een artist talk met Lieven Hendriks waarin Rianne Groen, mede-auteur van het bijbehorende boek Mirages, met hem in gesprek gaat over de tentoonstelling, zijn werk en het boek.
