In de westerse kunstgeschiedenis zijn ontelbaar veel verbeeldingen van de kruisiging van Jezus te vinden. Het gezelschap onder het kruis varieert, maar zie je een vrouw op haar knieën, reken er dan maar op, dat dat Maria Magdalena is. Zij neemt in de loop van de kunstgeschiedenis nog veel meer gedaantes aan.
Maria Magdalena’s identiteit is allesbehalve stabiel gebleken de afgelopen eeuwen. Haar introductie in het Nieuwe Testament van de Bijbel, waar ze een kleine, maar belangrijke rol speelt, geeft al voldoende aanleiding tot speculatie. Tijdens Jezus’ tocht door steden en dorpen maakte Maria Magdalena deel uit van zijn gevolg. Dat bestond naast de twaalf discipelen, zo is te lezen in het evangelie van Lucas, ook uit ‘enkele vrouwen die van boze geesten en ziekten genezen waren: Maria uit Magdala, bij wie zeven demonen waren uitgedreven, Johanna, de vrouw van Chusas, de rentmeester van Herodes, en Susanna en nog tal van anderen, die uit hun eigen middelen voor hen zorgden’. In één zin genoeg munitie om haar als zondaar, psychiatrisch patiënt en/of als vermogende en zelfstandige vrouw te bestempelen. Deze schijnbaar paradoxale rol maakt de geschiedenis van haar verbeelding even interessant als verwarrend.
Onder het kruis
In het evangelie van Lucas, Mattheus, Marcus en Johannes wordt Maria Magdalena sporadisch genoemd, maar een constante in deze net iets van elkaar verschillende evangeliën, is haar aanwezigheid bij de kruisiging. Met een nimbus zwevend boven haar lange, blonde haar – een haardracht die ze opvallend vaak krijgt voor een vrouw uit het Midden-Oosten – zet Abraham Bloemaert haar in 1629 letterlijk in de schaduw van het kruis. Maar knielend met haar armen om het kruis geslagen, geeft hij haar tegelijkertijd ook de meest directe verbinding met de stervende Jezus.
Volgens de evangelieën van Marcus en Mattheus was Maria Magdalena ook getuige van de daaropvolgende graflegging. Aan het begin van de 17e eeuws schilderde Caravaggio een van de mooiste variaties van deze scène. Naast een bezorgde en ingetogen moeder Maria, zien we een verdrietige, meisjesachtige Magdalena; haar hoofd gebogen, haar vlechten in een krans om haar hoofd. Ook Bloemaert schildert in 1625 de graflegging, maar dan als achtergrond van een misschien wel populairder tafereel (hoewel het in de bijbel niet wordt genoemd): de bewening van Christus. Maria Magdalena zit rechts bij de benen van Jezus en legt haar wang liefdevol tegen zijn linkerhand. Twee eeuwen eerder werd Maria Magdalena ook al op die wijze afgebeeld, haar handen liefkozend om Jezus’ onderarm.
Laat me gaan
Wat volgt is Magdalena’s glansrol: zij zag Jezus als eerste op een vroege ochtend vlak na zijn kruisiging en hij vraagt haar de anderen te vertellen van zijn opstanding. Gerrit de Wet (ca. 1660) schildert het moment dat twee engelen de drie vrouwen toespreken bij het lege graf. De meest bekende scène is wat daarop volgt, het moment dat Jezus en Maria Magdalena elkaar treffen. In de beroemde fresco van Giotto (ca. 1305) overheerst de spanning tussen de wens van de knielende Magdalena om Jezus aan te raken en zijn zachte, maar afwerende handgebaar. ‘Noli me tangere’, raak me niet aan, zou Jezus hebben gezegd. Een wat te stellige vertaling, zo blijkt, van de Griekse oertekst ‘Mê mou aptou’ dat ook vertaald kan worden als ‘laat mij gaan’. Een ontroerende boodschap van een geliefde die onderweg is naar een andere wereld.
….
In de loop der eeuwen veranderde het imago van Maria Magdalena van deze verzorgende liefhebbende rol in vele andere nuances. De manier waarop ze werd afgebeeld in schilderijen varieerde door de eeuwen heen. Tot de dag van vandaag levert dat bijzondere kunstwerken op. Te zien in de tentoonstelling Maria Magdalena in Museum Catharijneconvent Utrecht, ook met hedendaags werk van David LaChapelle, Marlene Dumas, Helen Verhoeven, Chantal Breukers.
Lees er meer over in de zomer editie van Tableau, met een trotste Maria Magdalena op de cover, door David LaChapelle. Je kunt de zomereditie hier bestellen.
Maria Magdalena
25 juni 2021 t/m jan 2022, Museum Catharijneconvent, Utrecht
www.catharijneconvent.nl
Bij de tentoonstelling verschijnt de publicatie Maria Magdalena. Kroongetuige, zondaar, feminist, 144 pagina’s
