Hendrik Kerstens maakt sinds haar geboorte portretten van zijn dochter Paula. 73 stuks inmiddels. Wat begon als een reeks portretten die een vader van zijn dochter maakte, werd een spel met de vroeg-Nederlandse portretschilderkunst. De dochter en het model, Paula, is volwassen geworden en nam al langer steeds meer de regie over. Nu neemt ze ook het kunstenaarschap over van haar vader. Een nieuwe fase. Museum Hilversum toont een selectie van dertig foto’s.
‘Als ouder mag je eigenlijk je kind lenen van het leven. Nu is het tijd om haar aan het leven terug te geven’, stelt vader Hendrik Kerstens. De serie Paula is daardoor langzaam aan het veranderen in een reeks zelfportretten. Met de fotostudio als ‘Denkraum’ en de historische portretschilderkunst als referentiekader, is het een onderzoek in fotografie naar de vrouwelijke identiteit van de Lage Landen.
Van familiefoto tot portretkunst
Aanvankelijk was het een veredelde vorm van familiefotografie. Hendrik, overweldigd door de intensiteit van het ouderschap, wilde de alledaagse stroom van het leven van zijn dochter met foto’s stilzetten en vasthouden. Bewust van de snelheid waarmee het leven voorbij stroomt, wilde hij momenten doen stollen om ze niet zomaar voorbij te laten gaan en in vergetelheid te laten verdwijnen. Tot zover is het een bekende wijze, waarop fotografie door velen wordt gebruikt. De vroege foto’s van Paula hebben nog een documentaire inslag. Ze markeren vaak momenten uit het leven van een opgroeiend meisje: een gebroken arm, het moment dat zij een beugel kreeg, een keer dat zij hartstikke verbrand was in de zon.
Dat zijn fotografie een wisselwerking met de vroeg-Nederlandse schilderkunst aanging, kwam in eerste instantie doordat anderen Hendrik Kerstens hierop wezen. Dat fascineerde Kerstens. Zat het in zijn genen dat hij net als zijn schilderende voorgangers zijn dochter sober verbeeldde? Hij beeldt zijn dochter immers eerder af met een neutrale soms zelfs stuurse blik dan romantisch, glamoureus of idealiserend. De composities zijn vaak sober en Paula licht in de meeste foto’s op uit een duistere achtergrond, waarin geen details zijn waar te nemen. Wat Kerstens vermoedde als erfelijk, zal eerder nurture dan nature zijn, het gevolg van leven in een bepaalde beeldcultuur en culturele nuchterheid. Dit maakt immers dat wij bepaalde houdingen, gezichtsuitdrukkingen, stijlen op een bepaalde manier waarderen en duiden en daardoor aannemen of vermijden. Hoe het ook zij, in de foto’s die Kerstens van zijn dochter maakte en zorgvuldig selecteerde, ontvouwde zich een voortdurend visueel spel met de karakteristieken van de Hollandse portretschilderkunst.
Verwantschap met de portretkunst hebben de foto’s van Kerstens ook door de keuze voor attributen uit het leven van alledag. Waar historische schilderkunst uit andere Europese landen vaak refereert aan hof, bijbel of mythologie, verwijst de Nederlandse kunst eerder naar de keuken, een gewoon straatje, een niet nader gedefinieerd zandpad of een boerenerf. Dat de foto’s van Kerstens een alledaags en huiselijk karakter hebben, komt ook doordat ze daadwerkelijk thuis worden gemaakt. De attributen als een plastic boodschappentas, een stofzuigerslang, aluminiumfolie, scheerschuim of een dweil komen rechtstreeks uit het eigen huishouden.
Als ouder mag je eigenlijk je kind lenen van het leven. Nu is het tijd om haar aan het leven terug te geven
Dat een toespeling op een Franse pruik als symbool van hoofse luxe wordt uitgevoerd door middel van iets banaals als wc-rollen, past weer heel goed in de oude traditie van afkeer in de Lage Landen van duurdoenerij van de macht. Met trompe l’oeuil of anderszins het weergeven alsof het echt is, hoeft de fotograaf zich anders dan de renaissanceschilders, niet bezig te houden. Daarvoor is de fotografie uitgevonden. Wel focust Kerstens zich net als de oude Hollandse meesters van portret en stilleven op het licht. Hoe het licht valt, maakt samen met de keuze voor de afdruk- en presentatietechniek het genot van het kijken optimaal. Hoewel Kerstens ook gebruik maakt van kunstlicht, is de wijze waarop natuurlijk daglicht door het raam valt nog altijd een belangrijke leidraad.
Verschuivend kunstenaarschap
Langzamerhand kwam er verandering in de serie Paula. Paula werd volwassen en ging zich meer mengen in de wijze waarop ze werd afgebeeld. Inmiddels, sinds 2000, is het computerscherm niet meer op de fotograaf gericht, maar op het model. Paula is in toenemende mate regisseur geworden van haar zelfbeeld. Daar komt bij dat zij in Leuven is afgestudeerd in de kunstgeschiedenis. Ook op het gebied van de historische kunst is ze dus geïnformeerd en voedt daarmee de fotografie.
Verder lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
Hendrik & Paula Kerstens: Self-Reflective
Museum Hilversum
tot 25 juni 2023
Maartje van den Heuvel is conservator fotografie van Universitaire Bibliotheken Leiden en gastcurator van de tentoonstelling. Dit artikel is een bewerking van het artikel dat verscheen in de publicatie Hendrik & Paula Kerstens: Self-Reflective, die verscheen bij uitgeverij WBooks.
