Op een dinsdagavond kregen de studenten van het hoorcollege ´Kunst en Commercie: Schilderkunst en de markt tussen 1400-1700’ aan de Universiteit Leiden een lijstje met enkele kenmerken waarmee je snel en makkelijk Hollandse schilderijen uit de 17e eeuw kunt dateren. De strekking van het college was dat de Hollandse schilders van toen ondernemers waren en inspeelden op de trends van hun tijd. Artistieke wedijver zette kunstenaars ertoe aan om zich te specialiseren. Een specialisme stelde de kunstenaar in staat om het productieproces in te korten; door bijvoorbeeld nat-in-nat te schilderen, de prijs van een schilderij betaalbaar te houden en tegelijkertijd een hoge kwaliteit te leveren. Ondanks de vele uitzonderingen nam ik vlijtig de bulletpoints in mijn schrift over. Concrete handvaten als deze zijn namelijk zeldzaam op de universiteit. Normaal kijk ik liever dan ik schrijf, maar in dit geval had ik er goed aan gedaan.
Kunstjacht
Het was begin juni, een maand na het hoorcollege, en ik had Marktplaats ontdekt. Een week eerder had ik een klein olieverfschilderij gekocht met daarop een zittende dame; waarvan ik toen nog niet wist dat dit een maand later zou worden opgenomen in de catalogue raisonné van de Franse kubist André Lhote. Met goede moed ging ik op zoek naar andere kunstwerken, voor de handel of voor mijn eigen verzameling. Ik opende de app en bekeek de lijst met advertenties ‘aanbevolen voor jou’. Het algoritme toonde een zigeunermeisje, Herman Brood, Anton Pieck prenten en ‘een romantisch 19e-eeuws tafereeltje’. Ik bekeek de laatstgenoemde advertentie en greep het schriftje van het hoorcollege erbij. De voorstelling van een Hollands landschap was geschilderd met voornamelijk aardse kleuren, glooiende diagonale lijnen, had een lage horizon en de figuren linksvoor op de heuvel dienden als repoussoir om diepte te suggereren. Boven de figuren kruisten twee lijnen elkaar, dat moeten dan wel vishengels zijn dacht ik. Het houten paneeltje had alle kenmerken van een Hollands schilderij uit de tonale, ofwel monochrome periode omstreeks 1650.
Tussen kunst en kitsch
De verkoper zat in België en vroeg honderd euro voor dit werk inclusief verzending. In het verleden heb ik eerder kunst gekocht uit België dat helaas nooit zijn bestemming in Nederland bereikte en daarom had ik het liever zelf opgehaald. Er zitten veel malafide handelaren op internet, wat het vertrouwen in deze handelskanalen schaadt. Ik waagde echter de gok, contacteerde de verkoper en we gingen akkoord. Het schilderijtje had een kolossale lijst die wel iets weghad van een stokbrood. ‘Een goed stootkussen en als het wat is dan gaat er onmiddellijk een fatsoenlijke lijst omheen’, mompelde ik in mijzelf.
Twee dagen later kwam het pakketje zowaar aan. Ik pakte het stanleymes, ontdeed het paneel van doeken en bubbeltjesplastic en onderwierp het aan een scherpe blik. De drager, datgene waarop het schilderij vervaardigd is, was zonder twijfel zeer oud. Aan de randen zag je witte smurrie, een mix van kalk en beenderlijm dat diende als ondergrond. De figuren waren door de tijd heen hier en daar transparant geworden en de twee vishengels bleken helaas krassen. Ik was overtuigd van de leeftijd, maar had geen idee wie de maker was. Het werk droeg geen signatuur, geheel conform zijn tijd, wat het moeilijk maakte om het aan een kunstenaar toe te schrijven.
De buurman van Jan van Goyen
Ik besloot Hoogsteder & Hoogsteder in Den Haag te contacteren. Al snel kreeg ik een reactie terug met de vraag of ik het paneel wilde meenemen naar de opnamedag van Tussen Kunst & Kitsch in Nijmegen. Nadat Willem Jan Hoogsteder zijn blik erop had geworpen, verklaarde hij dat het om een werk ging van Anthonie Jansz. Van der Croost (Alkmaar ca. 1606 – 1663 Den Haag) dat hij rond 1650 heeft vervaardigd. Van der Croost woonde in Den Haag en was de buurman van Jan van Goyen. Het Museum Bredius heeft twee soortgelijke panelen in de collectie. Dit werk is in één opzicht afwijkend, het is namelijk een panorama landschap.
Het paneeltje wordt momenteel gerestaureerd en een passende lijst is besteld. De vishengels worden verwijderd, het oppervlaktevuil schoongemaakt en het paneeltje wordt opnieuw gevernist. De kenmerken die ik vernam tijdens het hoorcollege heb ik intussen uit mijn hoofd geleerd, want je weet maar nooit waar en wanneer je tegen een ‘romantisch tafereeltje’ aanloopt.
Op 20 januari was Bob Scholte bij Tussen kunst & kitsch in de uitzending met het schilderijtje van Anthonie Janzs. van der Croost. Je kunt de uitzending hier terugzien: https://www.npostart.nl/tussen-kunst-en-kitsch/20-01-2021/AT_2155847
Inmiddels is het tafereeltje van Van der Croost gerestaureerd door Han Boersma. Het verschil is goed te zien. Voor de restauratie had het tafereeltje nog een synthetische laklaag (zie bovenste afbeelding hieronder), krassen en oppervlakte vuil. Na de restauratie zien we een schoner landschapje, met minder krassen (zie onderste afbeelding hieronder).
Bob Scholte is als masterstudent Kunst, Markt & Connaisseurschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam altijd opzoek naar kwaliteit in kunst. Naast student is hij ook kunsthandelaar. In deze column doet hij verslag van zijn avonturen in de kunstwereld. www.bobscholteart.nl
