Is het een artistieke revolutie? Of toch gewoon een handig hulpmiddel? Kunstmatige intelligentie kan worden ingezet om teksten te schrijven of beelden te maken. Dat levert veel discussie op, maar zorgt het ook voor goede kunst? Diverse kunstenaars experimenteren met de mogelijkheden van Artificial Intelligence.
Dear Mr. President,
We are melting. It hurts. We are sad. Please do not forget us. Your friend,
Ice Cap
Met deze woorden richtte kunstenaar Jeroen van der Most (1979) zich in 2020 met zijn Letters from Nature tot de Amerikaanse President Trump. Deze noodkreet was alleen niet geschreven door de kunstenaar maar door ChatGPT, een veelgebruikt tekstprogramma op basis van kunstmatige intelligentie (AI). ‘Mijn kunst gaat over de vraag of nieuwe technologie op een andere manier kan worden ingezet dan waarvoor het is bedoeld. Dus heb ik technologie gebruikt om namens de natuur brieven te schrijven aan wereldleiders om aandacht te vragen voor klimaatverandering. Iets wat in onze ogen ver van de natuur staat, zoals AI, en dat in zekere zin zelfs natuuronvriendelijk is vanwege het hoge energieverbruik, wordt opeens de bondgenoot van bedreigde ijskappen, gletsjers of koraalriffen.’
Zo letterlijk zal Van der Most Artificial Intelligence nu niet meer inzetten. Letters from Nature (een samenwerking met wetenschapper Peter van der Putten) is inmiddels een ‘ongoing experiment met AI’. Na uitgebreide conversaties met versie 4 van ChatGPT schrijft nu de toekomst brieven aan de mensheid over tijd. ‘Een van die brieven suggereert een non-lineaire tijd waarin heden, verleden en toekomst met elkaar in verbinding staan. Het verleden blijft dan veranderlijk en de toekomst kan al vastliggen, zoals je dat ziet in Oosterse filosofieën of bij inheemse volken.’ Leven volgens zo’n non-lineair tijdsbesef zou de samenleving ten goede kunnen komen, meent de kunstenaar. ‘Misschien worden we wel creatiever met minder controle of minder strikte draaiboeken. Terwijl dat nu precies is waarvoor we AI gebruiken.’ Van der Most verbeeldde dit idee vervolgens met een digitale klok waarvan de wijzers voortdurend verspringen. ‘Bewegingen die vanzelfsprekend zijn geprogrammeerd met AI.’
Co-auteur? Of gewoon een instrument – een digitale verf en kwast? De rol die Artificial Intelligence speelt in zijn werk kan Van der Most niet precies benoemen. ‘Een creatieve assistent komt misschien het dichtste bij, zoals ook de oude meesters vroeger assistenten hadden. Maar daarmee maak je AI menselijker dan het is. Ik vind juist interessant dat het technologie is.’ Daarbij, die ambiguïteit fascineert Van der Most juist. ‘Wat kun je er mee, en wat niet. Die grenzen zoek ik op.’
Creatieve assistent
De potentie van Artificial Intelligence voor kunstenaars die met data werken lijkt in elk geval onbegrensd. Het kan immers razendsnel patronen ontdekken in enorme informatiestromen. Kunstenaar en ontwerper Richard Vijgen maakt ingenieuze installaties waarmee hij onzichtbare systemen en netwerken zichtbaar, of anders toch minstens inzichtelijk maakt. Bij het analyseren en ordenen van deze systemen gebruikt hij zelfgeschreven algoritmes. Toch ziet Vijgen vooralsnog weinig meer dan ‘een superkrachtige rekenmachine’ in AI. ‘De technische mogelijkheden zijn weliswaar indrukwekkend maar daarmee nog niet interessant. Net zoals data zelf ook niet interessant zijn.
Mijn werk gaat niet over de data die ik ontrafel maar over de betekenis daarvan.’ Vijgen plaatste dit voorjaar de lichtinstallatie Atmospheric Lighthouse op de Torre Glòries, het op een na hoogste gebouw van Barcelona. De gekleurde en bewegende lichtpatronen verbeelden de temperatuur, wind sterkte en andere klimaatdata. ‘De inwoners van Barcelona kregen zo meer grip op het leefklimaat, want ze konden overal in de stad zien of er zeewind was of hoe hoog de luchtverontreiniging was. Daar kan AI weliswaar bij helpen maar in principe het kan ook zonder.’
Ook Jan Robert Leegte (1973), al meer dan 25 jaar in de voorhoede van digitale kunst, werkt veel met algoritmes. ‘Het biedt mogelijkheden om generatief werk te maken dat live en performatief is.’ Zo lanceerde Leegte vorig jaar een serie NFT’s van JPEG ̧ een abstracte afbeelding die als een jpeg document voortdurend wordt gecomprimeerd. Op het moment dat iemand een van de 275 NFT’s koopt, wordt één gecomprimeerde jpeg uit die eindeloze beeldenzee bevroren. ‘Ik heb weliswaar het algoritme ontwikkeld dat de beel den genereert en vervolgens selecteert. Maar welk beeld nou precies wordt aangekocht, daar heb ik als kunstenaar geen invloed op. Het is voor mij én voor de koper een verrassingsei. Een unicum in de kunstgeschiedenis.’
Toch is Leegte sceptisch over de artistieke mogelijkheden van Artificial Intelligence. ‘Ik heb het afgelopen half jaar geprobeerd om een zelflerend computersysteem te ontwikkelen dat een eindeloze stroom websites kan genereren. Het resultaat is mij behoorlijk tegengevallen. Zo’n AI is niet getraind om rariteiten of afwijkingen te detecteren maar is juist gericht op normalisering.’
Verder lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
