Wanneer ik door Zwitserland reis word ik elke keer overvallen door een Märklin trein gevoel, de miniatuur spoorwegbaan. De heuvels, bergen, het groene gras en de verzorgde huisjes… zo fascinerend om te zien. Hetzelfde gevoel overkomt mij ook wanneer ik naar antieke diorama’s (kijkkastjes) kijk. De wereld is ook hier nagebootst in miniatuur, achter glas en bij voorkeur in perspectief.
De bekendste kijkkastjes zijn van de familie Bavelaar uit Leiden. Vader en zoon Bavelaar hadden een gerenommeerd atelier.
De vader, Cornelis Bavelaar (1747-1830) was van huis uit beeldhouwer maar door de tanende financiële markt in die tijd waren er weinig opdrachten. Hij boorde daarom een nieuwe markt aan: hoogkwalitatieve kijkkastjes. Zij produceerden met groot succes een serieproduct. Nog steeds zijn deze bavelaars, zoals ze genoemd worden, een collectors item.
WOELIGE ZEE
Als taxateur moet ik op de hoogte zijn van al deze de niche markten en zo kwam ik laatst bij de boeiende collectie van Toon van Leest in Utrecht. Van huis uit is Van Leest een praktiserend tandarts die zich daarnaast bezighoudt met medisch, technisch en nautisch antiek. Ik kijk altijd mijn ogen uit bij het zien van alle curiositeiten en schaalmodellen! Zo bijzonder om bij elkaar te zien.
Hij toonde mij drie prachtige exemplaren nautische diorama’s, gesigneerd S. Verhoeff. Het gaat hier om Simon Verhoeff uit Hillegersberg, actief in de tweede helft van de 18e eeuw, een vroege meester dus. De drie kijkkastjes laten schepen op woelige zee zien. Een specialist op dit gebied noemde dit ook wel ‘hoerige’ golven, naar de ruche rokken van dames van lichte zeden. De voorstellingen zijn zeer verfijnd uitgevoerd en vrijwel intact. Voor dit type vroege diorama’s is de conditie excellent te noemen. Een zeldzame vondst.
Kijkdozen en het spelen met perspectief zijn nog steeds in de mode. De moderne Reversed Perspective kijkdozen van de kunstenaar Patrick Hughes (1939) in Londen bewijzen dat nog maar eens. In deze optische illusie komt het driedimensionale vlak in de vorm van afgeknotte piramides juist naar voren, waarbij de delen van de afbeelding die het verst lijken fysiek het dichtstbij zijn. Deze sculptuurachtige schilderingen bedriegen als het ware de hersenen. Deze illusie blijkt niet bewust het doel te zijn van deze kunstvorm, maar gaat wel over onze waarneming en het onderbewustzijn. Zijn kunst is internationaal gevraagd en is te vinden in Galeries in Londen en Parijs. Ik kom dit type kijkdozen ook regelmatig tegen bij taxaties.
DIGITALE ILLUSIE
Vanuit kunsthistorisch perspectief is er de eeuwige strijd tussen diorama’s en panorama’s, nijverheid en kunst. Is een cirkelvormig panorama zoals het Panorama Mesdag in Den Haag, ook een illusie van de werkelijkheid, belangrijker dan een diorama? En wat is dan kunst? En wat is dan kunstnijverheid? Overigens, lijkt deze grens langzaam aan het opschuiven en minder van belang dan een aantal jaren geleden.
Sowieso verandert onze perceptie langzaam met de opkomst van Virtual Reality. Het bouwen van digitale landschappen borduurt ook voort op simulaties van onze omgeving. De kijker wordt in een kunstmatige omgeving gedompeld. Ik sprak laatst met een IT-specialist die zich bezighoudt met de 3D-scan voor het documenteren van kunstobjecten, een prachtig instrument voor musea en onderzoekers. Hij was ervan overtuigd dat we binnen afzienbare tijd een 3D bril gaan dragen. Ik kan het me zelf nog niet helemaal voorstellen maar blijkbaar kun je dan je eigen leefomgeving creëren. Zo hangt er dan opeens een schilderij van Van Gogh of een Monet in je huis. Je kunt je hele huis met digitale kunst volhangen.
Ik houd het voorlopig maar bij de diorama’s, die ik met veel plezier bekijk. Ik waardeer de liefdevol en zorgvuldig gemaakte voorstellingen, van werkelijk prachtige kwaliteit. Om met de woorden van dentiquaire (hij is zowel praktiserend tandarts als antiquair) Toon van Leest te spreken: “Ze hebben de ‘tand des tijds’ goed doorstaan”.
Edel van Utenhove is oprichter van Noble House Valuation, onafhankelijk taxatie- en adviesbureau voor kunst, antiek en inboedel. Sinds 2008 biedt ze taxaties aan voor verzekering, successie of onderlinge verdeling. Tevens geeft ze advies bij aan- en verkoop van kunst en antiek.
