“Wat heb jij toch een leuke baan”. Dat zinnetje hoor ik vaak. En ja, zo is het ook, als kunstadviseur ben ik niet alleen dagelijks bezig met kunst maar ook met de wereld daaromheen; kunstenaars, verzamelaars, galeriehouders, veilinghuizen en musea. Creativiteit staat hier hoog in het vaandel en het bevalt me erg goed daar een onderdeel van te zijn. Maar het is ook een wereld die zich lastig laat doorgronden en transparantie is vaak ver te zoeken. Om die reden ben ik inmiddels al ruim twintig jaar bezig om kunstliefhebbers wegwijs te maken en de kunstmarkt uit leggen. Mijn doel is bereikt als het lukt om de verbinding te maken tussen mijn klanten en de kunstenaar, galerie of expositie.
Die verbinding leg ik op verschillende manieren: dat kan zijn door één op één advisering, of door bezoeken te organiseren, al of niet in clubverband, bij studio’s van kunstenaars, privécollecties of achter de schermen bij galeries, veilinghuizen of musea. Niets is zo bevredigend om te zien dat het werkt, dat de connectie gemaakt is, dat de kunstliefhebbers en de kunstprofessionals elkaar vinden in wederzijds begrip. Met name de studiobezoeken zijn bijzonder. Niet alle kunstenaars staan er voor open om mensen toe te laten in hun privédomein en inzicht te geven in hun werkproces. Begrijpelijk, maar juist deze directe kennismaking met de kunstenaar geeft veel meer inzichten dan als het werk kant en klaar en op zijn best te zien is aan de witte wanden van een galerie of kunstruimte. Mijn ervaring is dat het plezier een kunstwerk te bezitten niet alleen wordt bepaald door de voorstelling, maar ook hoe het is verkregen. Het pad gelopen voorafgaand aan de aankoop is net zo belangrijk als de aanschaf zelf. Voor mij als kunstadviseur is het de uitdaging dat pad leuk, interessant en inhoudsvol te maken.
John Kamicha, Zawadi ni tunda la moyo (Een geschenk is een vrucht van het hart) collage met gemengde technieken, 2014
Particuliere verzameling anno 2019
Het echtpaar Marjo Meijer en Marion Verbruggen heeft inmiddels diverse aankopen gedaan tijdens dergelijke privé bezoeken, zoals werken van Sarah van Sonsbeeck, Tjebbe Beekman, Robert Zandvliet en Benjamin Roth. Hun eclectische kunstcollectie reflecteert hun vrijgevochten en creatieve manier van denken. Marjo ging op haar vijftigste jaar nog een opleiding doen aan de Rietveld Academie, na een succesvolle carrière als huisarts en Marion is een wereldberoemd en veelgevraagd blokfluitiste. Beiden zijn vanaf de jaren zeventig actief in de lesbische-, vrouwen- en homobeweging. In eerste instantie liep hun interesse voor hedendaagse kunst niet synchroon, maar door veel samen te gaan kijken, groeiden ze steeds meer naar elkaar toe. Ze kopen wat hun raakt en laten elkaar vrij in elkaars keuzes ook al heeft de ander er iets minder mee. Dat ging een keer fout: toen in de vroege jaren negentig Marion de aankoop van een groot werk van Marlene Dumas tegenhield. In de afgelopen vijftien jaar zijn de doeken van Dumas gestegen in waarde tot enige miljoenen, maar de dames kopen geen kunst als belegging dus kunnen er hartelijk om lachen. Hun collectie varieert van fotografie van onder andere Dana Lixenberg, Catherine Opie en Pieter Hugo naast werken op doek en beelden. De rode draad is de eigengereidheid die de werken uitstralen, waarbij het achterliggende idee een essentieel onderdeel is. De techniek of decoratieve waarde zijn daarbij dus niet doorslaggevend. Hun laatste aankoop was een collage van de Nigeriaanse kunstenaar John Kamicha, die zij kochten op de tentoonstelling Free Radicals, over hedendaagse kunst uit Afrika. Dit uitbundige werk met de titel (vertaald uit het Nigeriaans) ‘Een geschenk is een vrucht van het hart’ trok hun aan door de combinatie van humor en brutaliteit en het niet bang zijn om je boodschap op geheel eigen wijze neer te zetten, zonder concessies te doen.
Een collectie als deze weerspiegelt goed de tendens op de huidige kunstmarkt in Nederland. Was er in de jaren negentig nog sprake van een nationale markt met de nadruk op Nederlandse kunst, inmiddels is er geen galerie meer die alleen werk toont van kunstenaars uit eigen land. Nederland is mondiaal bekend vanwege de hoge kwaliteit van academies en postdoctorale opleidingen, die jaarlijks vele internationale studenten trekken en waarvan een groot deel uiteindelijk een plek krijgt bij een Nederlandse galerie. Maar uiteindelijk zegt het vooral iets over de eigenaren zelf. En als Marjo en Marion mij rondleiden in hun huis en enthousiast de anekdotes vertellen over hun collectie, waarbij ieder werk een eigen verhaal en betekenis voor hen heeft, dan geeft mij dat een goed gevoel: missie geslaagd!
Tyna Adebowale, Dandaudu Series, acryl op doek, 2017-2019
Lees het artikel in Tableau magazine, met veel meer beeldmateriaal.
Kunstgeschiedenis als westerse wetenschap
Van Deursen verbaasde zich tijdens haar studie kunstgeschiedenis al over het feit dat deze zich vooral op de westerse beschaving concentreerde en grote delen van de wereld buiten beschouwing liet. Zelf reisde Van Deursen veel door Afrika en ze bezocht dan altijd ook lokale kunstenaars, met name in de steden. Ze besloot het anders te doen en introduceerde een nieuw vak op verschillende kunstacademies: Global Art, met vooral aandacht voor Afrika. En ze nam studenten mee naar Mali, Marokko en Rwanda voor culturele uitwisselingen.
Van Deursen: `Er is een enorme beweging in de afgelopen tien jaar dat de kunstwereld steeds inclusiever wordt, minder eurocentrisch. Er gebeurt heel veel, maar in de westerse wereld hebben veel mensen nog geen clou van hoe het op het Afrikaanse continent is. De steden zijn enorm groot en in sommige opzichten is de samenleving moderner dan hier. Ik merkte dat in Europa een stereotype beeld was van hedendaagse Afrikaanse kunst, dat wilde ik doorbreken. En ik merkte ook dat men in Ethiopië geen idee had van wat er in Mali gebeurde en andersom.` Ze begon de website UrbanAfricans.com, waar ze informatie over kunstenaars verzamelt, met interviews en reportages. Ze organiseert reizen naar Afrikaanse steden en naar de biënnales van Dakar en Kampala en naar Nairobi. Daarnaast maakt ze tentoonstellingen, schrijft en geeft lezingen. Om aandacht te krijgen voor kunst van het Afrikaanse continent en om te proberen de kunstgeschiedenis inclusief te maken. En bovenal om maatschappijkritische kunstenaars een stem te geven en daarmee de wereld te verbeteren.
`Kunstgeschiedenis is een westerse wetenschap`, licht Van Deursen toe, `muziekgeschiedenis bijvoorbeeld kijkt al veel langer buiten Europa, maar het westerse perspectief in de kunst is een hardnekkig concept.` Ook in de meeste Afrikaanse landen wordt vanuit dit perspectief lesgegeven, omdat de academies tijdens de kolonisatie zijn opgericht. Het boek A world history of Art van Honour en Flemming was net als in Nederland de belangrijkste bron, met Picasso en Van Gogh als grote voorbeelden. Slechts enkele docenten keken verder, of liever dichterbij naar de lokale cultuur in eigen land. Het kunstonderwijs is meestal ook traditioneel westers, met veel stillevens en modelstudies. De oudere generatie kunstenaars die nu lesgeeft op de academies werkt in de modernistische traditie. Maar dat zal veranderen. De jonge generatie kunstenaars maakt zich na het verlaten van de academie snel los van de geleerde conventies. Hun werk breekt met de modernistische traditie, het is actueel, eigentijds en heel divers. Het werk is vanzelfsprekend niet onder een noemer te vangen: het Afrikaanse continent is heel groot en telt wel 54 landen. Bovendien reizen veel kunstenaars de hele wereld over voor workshops, beurzen en exposities.
John Kamicha, Last supper, collage, 2014
The global discourse
In de tijd dat Van Deursen actief is op het Afrikaanse continent, is er veel meer aandacht gekomen voor hedendaagse kunst uit Afrika. Het wordt meer gezien en krijgt steeds meer een plek in het discours. Er is een hele grote kunstbeurs in London, 1-54-genoemd naar de 54 landen die het continent telt-die sinds 2013 bestaat en voor de tweede keer een uitbreiding heeft naar New York en naar Marrakesh. Op deze beurs komen galeries uit de hele wereld, inclusief het Afrikaanse continent. Parijs heeft als antwoord op de 1-54 sinds een paar jaar the Also Known As African Art Fair (AKAA), met kunstenaars en galeries uit de hele wereld. Naast deze specifieke beurzen, is hedendaagse kunst uit Afrika steeds meer onderdeel van reguliere beurzen en galeries en langzamerhand ook in musea, wereldwijd.
Belangrijker misschien nog: op het continent zelf is er steeds meer belangstelling en erkenning voor hedendaagse kunst. Daar groeit het aantal galeries, ateliers en biënnales gestaag. De Dak`Art biënnale bestaat al sinds 1990. In Oost Afrika is er sinds vier jaar de Kab, Kampala Art Biennale en dit jaar komt er ook een biënnale in Congo. Ghana is dit jaar voor het eerst aanwezig met een eigen paviljoen op de Biënnale van Venetië. Van Deursen ziet ook een jonge generatie kunstcritici opkomen, dat bestond eigenlijk nog niet. En in New York werd onlangs de Nigeriaanse curator Ugochukwu-Smooth C. Nzewi aangenomen in het MOMA waar hij medeverantwoordelijk wordt voor aankopen, exposities en catalogi.
De middenklasse op het continent zelf begint interesse te tonen en werk te kopen. Voor de kunstenaars wordt het daardoor iets gemakkelijker hun beroep uit te oefenen. Veel kunstenaars, net als de Keniaanse John Kamicha, maken commerciële kunst en meer conceptueel werk. De commerciële kunst is traditioneler en gericht op toeristen, dat wat mensen verwachten van Afrikaanse kunst: mooie plaatjes met Masai, zonsondergang en olifanten. Kamicha maakt het wel, maar op een minder romantische manier, bijvoorbeeld met hyena`s en muggen in plaats van olifanten. Tyna Adebowale gaat goed, haar werk is op Art Rotterdam verkocht aan de beroemde collectioneur, Valeria Napoleone, die alleen vrouwelijke kunstenaars verzamelt. En Ephrem Solomon Tegegn is ook succesvol. In Ethiopië wordt zijn werk niet verkocht, maar hij heeft een galerie in Londen en zijn werk is aangekocht door Saatchi.
Van Deursen: `Hedendaagse Afrikaanse kunst groeit en dat is geweldig om te zien. Mijn werk is klaar als hedendaagse Afrikaanse kunst niet meer als buitenbeentje wordt beschouwd maar gewoon bij de kunsten hoort. Wanneer kunstgeschiedenis inclusief is geworden en de kunstwereld helemaal global en equal!` Uiteindelijk is waar iemand vandaan komt niet waar het om gaat. Sommige curatoren laten alle toelichting weg, zodat je zonder vooroordeel kunt kijken. Maar Van Deursen vindt een beetje toelichting wel prettig. `Vooral op de inhoudelijke thema`s, niet zozeer de persoonlijke achtergrond maar wat iemand inspireert. Waar komen zijn/haar ideeën vandaan. Als je die context kent begrijp je het werk beter.`
Lees het artikel in Tableau magazine, met veel meer beeldmateriaal.
,
Lees het artikel in Tableau magazine, met veel meer beeldmateriaal. Radicaal
Wat Van Deursen in deze kunstenaars bewondert is de drive om door te gaan, om onder soms heel moeilijke omstandigheden kunst te blijven maken en daarmee hun kritiek op de maatschappij uit te dragen. Ze zijn niet bang om aan te vallen, om aannames en conventies in twijfel te trekken. De kunstenaars die nu in opkomst zijn, zijn sterke persoonlijkheden die anders durven zijn, die soms zelfs hun eigen veiligheid riskeren met hun werk. Idealistisch als ze is selecteerde Van Deursen de meest radicale kunstenaars voor de expositie Free Radicals die ze onlangs in CBK Zuidoost in Amsterdam maakte. `Ik denk echt dat als deze kunstenaars een platform krijgen met hun maatschappijkritische boodschap, dat de wereld daar mooier van kan worden.`
Free Radicals, een expositie die ze samen met curator Renske de Jong maakte, liet werk zien van vier kunstenaars uit Nederland en vier uit Afrika. `Omdat we niet de Afrikaanse kunst los willen koppelen van de hedendaagse kunst. Het gaat juist samen`. Allemaal hebben ze een radicale werkwijze en een maatschappijkritische boodschap. Ze reageren op disharmonie en onbalans in de huidige samenleving. Misschien is dat wel meer wat hen bindt dan hun geografische-culturele achtergrond. Zoals bij alle kunstenaars het geval is, reflecteert het werk de context waarin het gemaakt is. Alleen zijn de omstandigheden waarin gewerkt vaak uitzonderlijk. Er is in sommige gevallen onderdrukking en armoede. En vrijheid van meningsuiting is niet overal in Afrika vanzelfsprekend. Dat zie je terug in het werk van deze kunstenaars.
John Kamicha, 100 soldiers series #1, #2, #3 gemengde technieken op krantenpapier, 2014-2018.
Kunst moet vragen stellen
Het werk van John Kamicha uit Kenia bijvoorbeeld, gaat over corruptie en de hypocrisie van Kenianen ten opzichte van religie, prostitutie, sex en criminaliteit. Hij reageert onder andere op de rol van het christendom in Nairobi, dat naar zijn mening teveel wordt opgedrongen. Overal in de stad kom je religieuze teksten tegen. Op straat worden veel posters verkocht, met popsterren maar ook met bijbelteksten. Kamicha heeft uit bestaande posters, nieuwe collages gemaakt met Jezus in de hoofdrol. Hij stelt daarin vragen over hoe Jezus wordt afgebeeld, waarom had hij twaalf mannen om zich heen, was hij gay? Waarom is hij blank en waarom lijkt het alsof hij lipstick op heeft? Na een expositie van zijn werk in Nairobi moest hij onderduiken om aan de boosheid van de christelijke gemeenschap te ontkomen. Zelfs collega kunstenaars vonden dat hij te ver ging; van religie blijf je af. Maar voor Kamicha is vragen stellen juist een van de doelen van kunst. `I want to experiment and do research about what happens in Kenyan society. That’s what art is about for me: questioning things, it`s not about adopting a style. I want to wake people up. Why keep quiet and pretend and act ignorantly?`
In een andere serie werken geeft Kamicha onbekende soldaten die tijdens proxyoorlogen zijn omgekomen een gezicht in een reeks portretten. In de nationale archieven vond Kamicha foto`s van de soldaten en maakt van elk van hen een werk. Hij schildert op krantenpapier, zodat hij ook fragmenten uit de tekst als een commentaar op kan nemen in het werk.
Ephrem Solomon Tegegn, Signature Series & Silence Series, houtsneden met collages en gemengde technieken 2015-2018
De Ethiopische kunstenaar Ephrem Solomon Tegegn gebruikt om dezelfde reden krantenknipsels in zijn werk. Zijn houtsnedes zijn krachtige, donkere portretten, met veel nadruk op verschillende gezichtsuitdrukkingen. Het zijn gewone mensen die hij op straat heeft gezien of ontmoet. Allemaal staan ze centraal in beeld, voor Solomon Tegegn een verwijzing naar het nu, dat is waar het leven zich afspeelt. Niet gisteren of morgen, maar nu. De achtergrond is gevuld met politieke opschriften en fragmenten uit kranten, vaak in een zich herhalend patroon. Het werk is een reactie op de onderdrukking in Ethiopië, waar geen vrijheid van meningsuiting is, al lijkt daar nu onder een nieuw bewind geleidelijk verandering in te komen. Solomon Tegegn had een expositie in London en sprak zich daar scherp uit over het bewind in Ethiopië. Toen hij weer thuiskwam stond de politie op de stoep en werd hij opgepakt. Hij zat een week vast. Daarna is zijn werk minder expliciet geworden. Hij heeft zijn commentaar nu een beetje verstopt, maar je ziet op alle portretten die hij maakt dat de mensen niet blij zijn. Hun blik is vermoeid. Er zitten nog steeds propaganda teksten in, maar dan van een eerder regime.
Stacey Gillian Abe en Tyna Adebowale
Stacey Gillian Abe uit Oeganda worstelt met de verwachtingen die de traditionele samenleving daar van haar heeft. Ze is 28, tijd om te trouwen en een gezin te stichten. Maar zij wil een ander leven, als kunstenaar. Ze wil reizen en met haar werk onderwerpen aansnijden die in de Oegandese samenleving taboe zijn. Moet ze nu kiezen voor de traditie van Oeganda omdat ze anders haar familie kwijtraakt, of haar eigen visie volgen? Het dilemma wordt steeds ingewikkelder omdat ze steeds meer van de wereld heeft gezien. Het verschil tussen haar leven in de internationale kunstwereld en in het leven thuis wordt steeds groter. In haar werk geeft ze commentaar op de positie van de vrouw in Oeganda. De foto’s die ze van haar performances maakt lijken op klassieke figuurstukken, maar zijn confronterend in de beeldtaal. Ze figureert zelf in traditionele kleding en in huiselijke setting, staand naast een stoel die bekleed is met vagina’s in verschillende kleuren en vormen. Gillian Abe: ‘People tend to objectify women in Ugandan society. Men look at us like we are sweets, but we are all unique and different.’
Stacey Gillian Abe, Seat of Honour, 2017, UV Digitale print op Dibond
De positie van de vrouw speelt ook een rol in het werk van Tyna Adebowale, die opgroeide in Nigeria en net een werkperiode aan de Rijksakademie heeft afgerond. Ze maakt grote schilderijen in zwart wit die vaak met een hallucinerend patroon gevuld zijn. Op grote doeken schildert ze met zwarte verf zelfportretten. Een dicht patroon van cirkels, lijnen en driehoeken vult de lichamen op, en soms ook de achtergrond. Vaak beeldt ze zichzelf af met voorwerpen die verwijzen naar betere tijden. Traditioneel was er in Nigeria een matriachale samenleving. Er was een leger dat uit vrouwen bestond, vrouwen konden met elkaar trouwen en er was een plek voor homo`s in de gemeenschap. Onder invloed van het christendom dat door de kolonisatie werd opgedrongen, verdwenen deze rechten. Adebowale`s werk is een commentaar op de anti-gay law, die sinds 2014 in Nigeria van kracht is, op de onderdrukking van vrouwen en andere sociale misstanden. Over een onderscheid tussen zwart en wit wil ze geen uitspraken doen met haar werk, die indeling vindt ze een constructie van onderdrukkers. Het label Afrikaanse kunst is sowieso een discutabel punt zegt Van Deursen. `Veel kunstenaars zeggen: `Ik ben niet contemporary African, ik ben contemporary.` Je zegt toch ook niet contemporary European? Je bent kunstenaar, punt. Het idee van Urban Africans is niet om kunst in een vakje te duwen. Zeker niet. Meer puur om het onder de aandacht te brengen. En om stereotyperend denken over Afrikaanse kunst en over Afrikaanse steden te weerleggen.`
Tyna Adebowale, Dandaudu Series, acryl op doek, 2017-2019
