Terugkijkend op de kunstgeschiedenis hebben kunstenaars in elke periode hun eigen vraagstukken op te lossen. Maar wat als de wetenschappelijke en culturele ontwikkelingen elkaar zo snel opvolgen dat ze de gebaande paden onder je voeten wegslaan? Als er in de verste verte geen weg meer te bekennen is, welke kant ga je dan op? Is er dan alleen nog maar licht en kleur? Luister je naar je gevoel en kies je voor symboliek? Of zoek je onophoudelijk naar vereenvoudiging, totdat iets verandert in niets? In de tentoonstelling ‘After Impressionism. Inventing Modern Art’ over de aanloop naar de moderne kunst gaat The National Gallery in Londen op zoek naar antwoorden in de exceptionele periode van 1886 tot 1914.
De ontwikkeling naar moderne kunst begon grof gezegd met de breuk in traditie die het impressionisme teweegbracht. De impressionisten in Parijs vroegen zich af of de kunst van de traditionele Franse academie nog wel relevant was. Hoe natuurgetrouw kan een voorstelling eigenlijk zijn?
Als je een vluchtig moment wil vangen is er geen tijd om uit te meten hoe het perspectief het best opgetekend kan worden, om de kleuren precies te mengen en een voorbij vliegende vogel is dan eerder een streep dan een dier met veren en een snavel. Door de naturalistische traditie los te laten, zich te verenigen en eigen tentoonstellingen te organiseren, ondervonden kunstenaars voor het eerst dat er veel meer mogelijk was. Daarbij markeert de uitvinding van de fotografie een belangrijke verandering in hoe er tegen het doel van kunst aangekeken werd. Vanaf 1880 werd de vraag hoe kunst zich verhield tot de buitenwereld steeds groter. Kon alles beschouwd worden als kunst of was het ook belangrijk dat er een boodschap achter zat? Drie sleutelfiguren in de ontwikkeling van deze avant garde kunst waren Paul Cezanne*, Vincent van Gogh en Paul Gauguin.
Cezanne
Paul Cezanne onderzocht hoe hij volume en ruimte kon weergeven in een tweedimensionaal vlak. Was het gebruik van perspectief cruciaal in een voorstelling of kon het ook zonder deze strikte regels? Hoe moest hij motieven op bouwen, hoe uitte zich dat in vorm en uiteindelijk in de voorstelling? En tot op welke hoogte kun je motieven vereenvoudigen? Hij vertaalde zijn observaties naar een steeds van richting veranderende penseelstreek, zoals te zien in Mont Sainte-Victoire uit 1902-06. Hij schilderde de bomen, rotsen, wegen en zelfs de lucht als op elkaar gestapelde vakken. Hij daagt het oog van de toeschouwer uit door te rommelen met de regels van het perspectief. In plaats van verticale lijnen naar een verdwijnpunt aan te brengen, zijn veel van de lijnen juist horizontaal.
Cezanne daagt het oog van de toeschouwer uit door te rommelen met de regels van het perspectief
Van Gogh
Vincent van Gogh verhuisde in 1886 naar Parijs en maakte daar een enorme ontwikkeling door toen hij het werk van de neo-impressionisten zag. Hij begon daarna zelf de grenzen van het naturalisme op te zoeken door gebruik te maken van een expressief kleurenpalet. Hij ontdekte dat hij door middel van kleur zijn humeur naar het doek kon vertalen en dat hij de verschillende oppervlaktes van objecten kon benadrukken door korte en langere verfstreken met elkaar af te wisselen. Niet alleen kon hij zijn eigen emotie in zijn schilderijen kwijt, door de verf in zwierige dikke streken op te brengen kon hij ook de kracht van de natuur, de beweging van de wind en de intensiteit van het licht opvoeren als een theaterstuk. In Zonsondergang in Montmanjour (1888) lijkt alles zich te bewegen in een zacht briesje tijdens de laatste momenten van een hete dag.
Gauguin
Van deze drie sleutelfiguren maakte Paul Gauguin misschien wel de meest dramatische ontwikkeling door. Vooral in zijn latere werk liet hij zich steeds meer inspireren door de subjectieve wereld van dromen en visioenen. Een bron van inspiratie voor deze ideeën waren het eenvoudige boerenleven in Bretagne en niet-westerse culturen en hun tradities. Een belangrijk moment in zijn carrière was zijn bezoek aan Van Gogh in Arles in 1888, waar hij De Wijnoogst maakte. Te zien zijn Bretonse boerenvrouwen die hij schilderde uit zijn geheugen. Op de voorgrond zit nog een vrouw, haar groenige gezicht niet passend bij haar zachtroze vlezige armen. Gauguin baseerde haar op een Peruviaanse mummie die hij eerder had gezien in het Etnografisch Museum in Parijs. De figuren dwalen in een onnatuurlijke achtergrond van okergeel, rood en wit.
Tijdens zijn verblijf bij Van Gogh kristalliseerde het idee in zijn hoofd uit dat een voorstelling van een droom een weergave van de realiteit zou kunnen overtreffen. Een zo’n revolutionair idee dat er ruzie tussen de vrienden ontstond en Gauguin Arles verliet, Van Gogh ontredderd achterlatend.
Gauguin zag kunstenaars als uitverkoren personen, die net als priesters de vertaalslag konden maken tussen de tastbare wereld en de mystieke wereld. Dit resulteerde in symbolische weergaven van zijn belevingswereld, in voorstellingen met platte figuren en achtergronden in dominante kleuren, zoals Het visioen van de preek (Jacob worstelt met de engel) uit 1888. Dit idee was baanbrekend omdat kunst niet langer een weergave van iets tastbaars hoefde te zijn, naturalistisch of niet.
In heel Europa begon een tijd van welvaart als gevolg van de industrialisatie en nieuwe wetenschappelijke uitvindingen. Europa werd steeds makkelijker te bereizen wat voor kunstenaars een uitkomst was. Het epicentrum van al deze ontwikkelingen was bij uitstek Parijs, waar schilders, beeldhouwers, schrijvers en musici bij elkaar kwamen en zich organiseerden in exposities, vrije academies en kunstcafe’s. Rond het einde van de jaren 1880 worden de stijlen steeds radicaler.
Verder lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
After Impressionism: Inventing Modern Art
The National Gallery (Londen)
t/m 13 augustus 2023
*schrijfwijze die The National Gallery hanteert
