Toen een connaisseur met verve vertelde over de nieuwe Caravaggesque aanwinst die hij op een internationale veiling had gekocht, was mijn nieuwsgierigheid meteen gewekt. Ik nam het aanbod om de voltooiing van het werk van de restaurateur te bekijken meteen aan. Hoe mooi is het om in een restauratieatelier rond te neuzen en de geuren te ruiken! Een mengeling van vernis, oplosmiddelen, verf en oude materialen komt je tegemoet. Altijd een bijzondere ervaring om kunstwerken in restauratieproces te zien. Wat zit eronder het vernis, zou er misschien toch een signatuur tevoorschijn komen? Of zit er ergens nog een onderschildering, dat zou nog mooier zijn. Mijn fantasie slaat op hol. In de huurauto, het doek was immers te groot voor een normale kofferruimte, togen we samen op pad. Daar stond het schilderij van Lot en zijn dochters. Prominent opgesteld in het lichte restauratieatelier kwam de voorstelling meteen tot leven. Vader Lot en zijn oudste dochter die elkaar aankijken, beiden met een hand op haar ontblote borst. Met haar andere hand houdt de oudste dochter een druiventros vast, knijpend in een druif. De tweede dochter, slechts gehuld in een rok met prachtige florale motieven, staat ernaast.
Sodom en Gomorra
Het verhaal van Lot en zijn dochters wordt beschreven in Genesis 19.30-38. Een confronterende bijbel passage. Lot ontvlucht de stad Sodom met zijn vrouw en dochters. God is vertoornd over de wanpraktijken en sodomie en besluit daarom zowel de stad Sodom als Gomorra tegelijkertijd te vernietigen. De vrouw van Lot overleeft de vlucht niet. Tegen de goddelijke instructies in, kijkt zij achterom naar de brandende stad en verandert daardoor in een zoutpilaar. Lot eindigt met zijn twee dochters in een grot alwaar zij hun vader wijn geven en hem verleiden opdat zij nageslacht krijgen. Kortom incest ten top en behoorlijk ongemakkelijk voor een bijbels verhaal waarin de voorbeeldfunctie over het algemeen een centrale plaats inneemt. Fijntjes vermeldt de bijbelpassage ook nog dat Lot er zelf niets van heeft gemerkt! Hoe dan ook, het gaf de schilders vanaf de Renaissance een heleboel mogelijkheden om een erotisch werk neer te kunnen zetten. Een soort Pirelli kalender avant la lettre.
Incest ten top en behoorlijk ongemakkelijk voor een bijbels verhaal waarin de voorbeeldfunctie over het algemeen een centrale plaats inneemt.
De herkomst van het schilderij is te traceren tot 1956. Het schilderij wordt dan als zijnde een ‘Terbrugghen’ geveild bij Christie’s in Londen. De jaren daarna zwerft het rond in de kunsthandel en worden diverse kunsthistorici geraadpleegd die er allerlei toeschrijvingen aan trachten te geven. Van Baburen tot Caravaggio zelf. Altijd mooi immers wanneer je een scholarly opinion in een financial fact kunt omzetten. Maar helaas! Tot op heden is niet met zekerheid vast te stellen wie de maker is, het onderzoek ernaar is nog steeds gaande en er wordt momenteel zelfs een scriptie aan gewijd.
Fascinerende reis
Wat in ieder geval vaststaat, dankzij moderne technieken zoals röntgenopnames en infraroodreflectografie, is dat het om een origineel werk gaat uit de 17e eeuw. Er zijn meerdere pentimenti (verbeteringen of aanpassingen tijdens het creatieve schilderproces) zichtbaar, wat erop duidt dat het werk een originele compositie is en geen kopie. Dankzij de verfdwarsdoorsnede, die in het restauratieatelier werd afgenomen, kon de opbouw van de verflagen bestudeerd worden. Daaruit bleek dat er een dikke roodbruine imprimatura was aangebracht op het doek, typerend voor de Italiaanse navolgers van Caravaggio. Deze laag is vervolgens bedekt met de ‘doodverf’, een grijsbruine laag. Dit werd veel toegepast in de 17e eeuw en geeft diepte en transparantie aan de voorstelling. Stilistisch gezien vertoont het werk zowel Noord Nederlandse als Italiaanse elementen. Waarschijnlijk heeft er kruisbestuiving plaatsgevonden. Interessant om te constateren hoe dicht die twee werelden aan het begin van de 17e eeuw bij elkaar stonden.
Hoe dan ook, de reis die het schilderij aflegt is net zo fascinerend als het werk zelf. De voorstelling prikkelt je nieuwsgierigheid zowel qua thematiek, intensiteit als geschiedenis. Het zou prachtig zijn om het werk met onderbouwing en precisie te kunnen toeschrijven aan een meester. De financiële kant van het verhaal zou dan flink kunnen toenemen. Maar soms is de reis ernaartoe net zo waardevol en dat valt niet in klinkende munt uit te drukken. Het stimuleert de geest, de fantasie en de discussie. Er zijn weinig nuances te vinden. Je vindt het werk mooi of niet mooi. En daar kan je eindeloos met elkaar in discussie over gaan. Ik vind dat prachtig, daar is kunst ook voor bedoeld. ‘Jedes Kunstwerk ist eigentlich eine Skizze, die erst durch unsere Fantasie vollendet wird’ (Jean Paul).
Meer lezen? Bestel een losse editie of haal hem in de winkel.
Edel van Utenhove is oprichter van Noble House Valuation, een onafhankelijk taxatie- en adviesbureau voor kunst, antiek en inboedel. Sinds 2008 biedt ze taxaties aan voor verzekering, successie of onderlinge verdeling. Tevens geeft ze advies bij aan- en verkoop van kunst en antiek.
