Een van de beroemdste mythologische reeksen is de Poesie-serie van Titiaan. De schilderijen vormen een hoogtepunt in het oeuvre van de schilder. Titiaan (1490-1576) streeft ernaar om van de schilderijen visuele gedichten te maken, die bij de toeschouwers dezelfde meeslepende gevoelens oproepen als poëzie doet. Hij tilt zo de schilderkunst tot het niveau van de literatuur en maakt eens te meer duidelijk dat schilderen niet alleen maar een ambacht is. Titiaan noemt de serie liefkozend Poesie.
Titiaan wordt rond 1490 geboren in het dorpje Pieve di Cadore, een kleine 200 kilometer ten noorden van Venetië. Al op jonge leeftijd stuurt zijn vader hem naar Venetië waar hij in de leer gaat bij Giovanni Bellini. Van Bellini leert Titiaan om de heersende traditie uit Toscane aan zijn laars te lappen. Met name Florentijnse schilders hechten veel waarde aan vorm, tekening en compositie. Het kleurgebruik zien zij slechts als een manier om het werk compleet te maken. De ongeschreven regels van die tijd leggen in de compositie de nadruk op symmetrie en schrijven voor dat de hoofdpersoon vrijwel altijd in het midden van het schilderij staat.
Giovanni Bellini is misschien niet radicaal in zijn compositie, maar wel in zijn kleurgebruik. Titiaan gaat nog een stap verder. Hij geeft kleur niet alleen een prominente rol in zijn kunst, maar morrelt ook aan de standaard geworden composities uit Toscane. Een van de eerste voorbeelden hiervan is het altaarstuk dat hij in van 1519 tot 1626 maakt voor de familie Pesaro in de Santa Maria dei Frari. Dit stuk is revolutionair omdat de meest heilige persoon, de Maagd Maria, niet in het midden zit. Titiaan plaatst haar rechtsboven, zittend op een verhoging met het kindje Jezus, spelend met haar hoofddoek, staand op haar schoot. Vervolgens zijn het vooral de kleuren van de gewaden en de achtergrond – het warme oranjerood, het fel goudgeel, het hemelblauw en het diep wijnrood – die de kijkrichting van het schilderij bepalen.
478×266 cm, Santa Maria dei Frari, Venetië
Titiaan ontwikkelt zich als meester van kleur en krijgt opdrachten van vooraanstaande figuren als Alfonse d’Este (Hertog van Ferrara), Frederico Gonzaga (Hertog van Mantua) en de Medici (Hertogen in Florence). Voor Alfonse d’Este maakt hij in 1520 zijn eerste mythologische reeks, waaronder De aanbidding van Venus en Bacchus en Adriane. Rond 1530 stelt Karel V de meester aan als hofschilder en verheft hem tot de adelstand. Dit is uitzonderlijk voor een schilder en het laat zien hoeveel respect hij geniet in die tijd. Er is een anekdote die vertelt dat Titiaan tijdens het schilderen van het portret van Karel V zijn penseel laat vallen. De keizer raapt, tegen alle protocollen in, het penseel op en geeft het terug aan de meester. Volgens Carlo Ridolfi, die het leven van de schilder ruim een eeuw later vastlegt, zegt Titiaan daarop tegen de keizer: ‘Sire, een dienaar als ik verdient een dergelijke eer niet.’ Waarop Karel V antwoordt: ‘Titiaan verdient het om gediend te worden door Ceasar.’
Lust en liefde
Ook de zoon van Karel V, Filips II, is zeer gecharmeerd van Titiaan. Ze ontmoeten elkaar voor het eerst in Milaan in 1548. Filips II nodigt Titiaan daarna in 1550 uit om te overwinteren aan het hof in Augsburg. In deze maanden ontstaat de opdracht voor de Poesie: een reeks van zeven mythologische schilderijen. Filips II geeft Titiaan de vrije hand voor wat betreft de onderwerpen en invulling van de reeks. Titiaan kiest verhalen uit de Metamorfosen van Ovidius die draaien om lust en liefde en alle dramatiek die daarbij komt kijken. Een controversieel onderwerp, vooral voor de vrome Koning Filips II.
De eerste Poesie die hij van ongeveer 1551 tot 1553 schildert is Danaë. Zij wordt door haar vader Akrisios opgesloten in een bronzen toren omdat hij bang is voor de voorspelling van het orakel dat hij door zijn kleinzoon zal worden vermoord. Maar Jupiter krijgt Danaë in de gaten en hij valt voor haar schoonheid. Hij verandert zichzelf in gouden regen om via het torenraam binnen te kunnen komen (en om zijn vrouw Hera om de tuin te leiden) en bevrucht haar. Titiaan laat het meest sensuele stuk van het verhaal zien door Danaë liggend op een fraai bekleed bed af te beelden. Haar naakte lichaam baadt in het licht van Jupiter die als gouden regen op haar neerdaalt. Het is een heel intiem stuk, wat benadrukt wordt door de intens rode draperieën rond haar bed en de afwachtende blik in haar ogen.
De achterkant van Venus
Uit briefwisselingen tussen Filips II en Titiaan blijkt dat het belangrijk is voor Titiaan dat het vrouwelijk naakt vanuit elke hoek te zien is. Hij schrijft: ‘En omdat de Danaë, die ik Uwe Majesteit al eerder stuurde, helemaal van de voorkant te zien is, wilde ik variëren door de andere Poesie van de andere kant te tonen, waardoor de ruimte waarin de schilderijen komen te hangen een prettig aangezicht heeft.’ In de brief doelt hij waarschijnlijk op Venus en Adonis (1554) waarin het naakte lichaam van Venus van de achterkant te zien is.
Perseus en Andromeda, gemaakt van 1554 tot 1556, laat weer een andere invalshoek zien. Cassiopeia, de moeder van Andromeda en koningin van Ethiopië, haalt zich de woede van Nereus op de hals als zij claimt dat haar dochter Andromeda mooier is dan zijn dochters. Als straf laat Poseidon het zeemonster Cetus de kusten van Ethiopië teisteren. Om dit te laten stoppen moeten de koning en koningin Andromeda offeren aan Cetus. In het schilderij is Andromeda vastgeketend aan de rotsen en overgeleverd aan het zeemonster; maar voor Cetus haar kan verslinden komt Perseus aangevlogen om het monster te doden. Dit schilderij is een goed voorbeeld hoe Titiaan kleur verkiest boven compositie. In het midden van het schilderij is alleen de rug van het monster te zien. Wat echter meteen opvalt is het naakte lichaam, met de haast lichtgevende huid van Andromeda, die links in ketenen aan de rots hangt. Hoewel het geen comfortabele positie kan zijn, hangt de prinses er heel bevallig bij met haar ene been iets opgetrokken. Haar rechterarm krult boven haar hoofd en in haar hand houdt ze haar sluier vast die net voor haar schoot wappert. Met een rode blos op haar wangen kijkt ze toe hoe Perseus het monster verslaat. De blik van de kijker glijdt van het puntje van haar pink omhoog naar de uitbarsting van kleur die Perseus is. Ondersteboven gaat hij het monster te lijf. Dit is een heel gewaagde manier om de held uit te beelden, maar risico durven nemen wordt zeer gewaardeerd in die periode en voor Titiaan is het de manier om te tonen hoe bekwaam hij werkelijk is.
Goddelijk naakt
De godin Diana blijkt voor Titiaan een intrigerend onderwerp want hij wijdt maar liefst drie schilderijen aan het verhaal van de godin van de jacht. Hij begint met Diana en Actaeon in 1556. Diana leeft in het woud met een heel gevolg van nimfen aan haar zijde. Dit eerste schilderij beeldt het moment af dat een nietsvermoedende jager Actaeon tijdens de jacht stuit op Diana en haar nimfen die baden in een stroom. Verbijsterd door hun schoonheid blijft Acteaon staan. Met zijn kleurgebruik lokt Titiaan de kijker naar de godin en hij perfectioneert de boze en gegeneerde blik van Diana. De toeschouwer krijgt zelf haast het gevoel betrapt te worden. Het schilderij dat Titiaan hierna maakt is niet De dood van Actaeon maar Diana en Callisto. Callisto is een van de nimfen in het gevolg van Diana en haar geliefde. Ook Jupiter valt voor Callisto en bezwangert haar, vermomd als Diana, terwijl de nimf net ligt te rusten. In het schilderij houden twee nimfen Callisto, die zich probeert los te worstelen, in bedwang terwijl een derde haar gewaad optilt om Diana Callisto’s zwangere buik te tonen. De jaloerse Diana is onverbiddelijk en stuur haar met uitgestoken vinger weg.
De dood van Acteaon is van een heel andere orde, en dit schilderij is nooit afgeleverd aan koning Filips II. Titiaan begint in 1559 aan dit werk en werkt er het langst aan. Het doek is vluchtig, de verfstreken zijn losser. In deze late Poesie verdwijnen Actaeon en de honden haast in het bos op de achtergrond. De bomen lijken te wijken voor de woedende Diana en de lucht is stormachtig donker. Door de vluchtige penseelstreken lijkt het hele schilderij in beweging. In deze periode staat Titiaan bekend om deze lossere toets en de werken die hij dan maakt worden inspiratiebronnen voor schilders als Rubens, Velazquez en Rembrandt. Sommigen lijken zelfs onaf en worden daarom aangeduid met de term non finito. Filips II kreeg De dood van Actaeon nooit onder ogen, maar er kwam nog wel een laatste werk dat Titiaan in 1562 afmaakte.
De verkrachting van Europa laat maar weinig aan de verbeelding over, hoewel het Titiaan niet om de daadwerkelijke verkrachting te doen was. Hij noemde het schilderij Europa op de rug van de stier. Cassiano del Pozzo, een kunstkenner uit Rome, geeft het schilderij zijn huidige naam als hij het werk in 1626 in het Alcázar paleis in Madrid ziet. Europa was een mooi meisje waar Jupiter als een blok voor viel. Als zij met haar vriendinnen op het strand aan het spelen is verandert Jupiter zichzelf in een stier. Europa is betoverd door de mooie witte stier en klimt op zijn rug, waarop Jupiter zijn kans schoon ziet en de zee in stormt en helemaal naar Kreta zwemt. Daar neemt hij bezit van haar en bezwangert haar met Minos, half mens half stier. In het schilderij valt de blik meteen op Europa die zich nog net vast kan grijpen aan een van de hoorns van de stier terwijl die met razende snelheid het water doorklieft. Het gaat zo snel dat de benen van Europa ongemakkelijk in de lucht worden geworpen. Ze weet nog net haar koraalrode doek te grijpen terwijl ze achterom kijkt, naar het strand waar haar vriendinnen hulpeloos toekijken. Hoewel Europa niet helemaal bloot is, heeft ook dit schilderij een sensuele uitstraling door de haast die van het doek afspat. Het is duidelijk dat Jupiter geen minuut wil verspillen en zo snel mogelijk zijn lusten wil botvieren op Europa.
Erotiek versus devotie
De hele poesie reeks prikkelt de fantasie en zo bezien is het vreemd dat deze schilderijen bestemd waren voor de zo devote, streng katholieke Koning Filips II. Hij staat bekend als een wrede koning die met de inquisitie vele protestanten de dood in jaagt. Er wordt zelfs gezegd dat hij voor zijn plezier ging kijken naar executies van protestanten. Europa wordt op dat moment geteisterd en verscheurd door gevechten tussen de protestanten en katholieken. Het Concilie van Trente bepaalt in 1563 dat lustopwekkende kunst verboden moet worden en in heel Rome worden de edelen delen van beelden en schilderijen bedekt. Hoewel Titiaan een deel van de kunstwerken voor het concilie schildert, maakt hij de reeks pas na die tijd af. Het is curieus dat Filips II, die zo gehoorzaam is aan de katholieke kerk, de werken zo waardeert en koestert. Het is niet bekend waar de Poesie-serie precies hing (zeer waarschijnlijk in het Alcázar paleis in Madrid), maar aannemelijk is dat Filips II ze in een privéruimte hangt, waar hij ze in alle rust kan bewonderen.
Na de dood van Filips II raakt de serie verdeeld over Europa, omdat de vrome erfgenamen en opvolgers van Filips II niet geassocieerd willen worden met de erotische kunstwerken. Nu is ze na honderden jaren weer in zijn geheel te zien in The National Gallery in Londen en voor een groot publiek beschikbaar. Met bruiklenen uit het Prado in Madrid, Isabella Stewart Gardner Museum in Boston en zelfs uit The Wallace Collection in Londen, die voor het eerst in de geschiedenis een bruikleen ter beschikking stelt.
Wil je meer interessante verhalen lezen? Abonneer je dan op Tableau Magazine of meld je aan voor onze nieuwsbrief!
