Tóth Ikonen heeft een bijzonder specialisme binnen de kunst: Russische iconen uit de 16e tot en met de 19e eeuw. Bezoekers enthousiasmeren over Russische iconen, een groter plezier bestaat er niet voor Ferenc en Christel Tóth. Een van de highlights van Tóth Ikonen op TEFAF Maastricht 2022 was een fascinerende grote icoon van de profeet Elia.
Wanneer Ferenc Tóth door een bekend iconenboek van Bernhard Bornheim bladerde, verzuchtte hij regelmatig bij de afbeelding van een grote icoon van de profeet Elia: ‘Als ik zo’n icoon ooit zou kunnen bemachtigen. Dat zou geweldig zijn.’ Zijn wens kwam uit: de profeet Elia vormde het topstuk van de presentatie van Tóth Ikonen tijdens TEFAF Maastricht 2022. Medio 2021 kregen we een collectie Russische iconen aangeboden die zich al meer dan veertig jaar in een Duitse particuliere verzameling bevond. We stapten in de auto naar het zuiden van Duitsland om de iconen te bekijken. Het lukte uiteindelijk om een zevental werken te bemachtigen. Een van de iconen bleek de grote Elia icoon uit het bekende Duitse boek.
RELIGIEUS OBJECT
Een icoon is in de Oosters-orthodoxe Kerk een religieus object dat niet alleen in de liturgie van de kerk dienstdoet, maar ook thuis voor de gelovige een belangrijke rol speelt. De icoon is voor de gelovige een visuele ondersteuning bij de beleving van het onzichtbare geloof. Het is een soort intermediair om in contact te komen met God via de afgebeelde heiligen. De orthodoxe gelovige koestert de icoon die hem gedurende zijn hele leven vergezelt. Het woord icoon komt van het Griekse eikon, dat beeld of beeltenis betekent. Iconen zijn beeltenissen van bijvoorbeeld Christus, de Moeder Gods, heiligen en grote kerkelijke feestdagen. Ze worden op hout geschilderd volgens een vaste traditie. Iconen zijn voor niet-orthodoxe kunstliefhebbers vooral schitterende kunstvoorwerpen, waarbij de kwaliteit en de uitstraling bepaald worden door het talent en het vakmanschap van de iconenschilder. Bovendien kan men ook geraakt worden door de ziel van het religieuze object. Iconen hebben een spirituele dimensie en zijn rijk aan symboliek.
TWEEDE GENERATIE
De ouders van Ferenc, Corrie en József Tóth, werden in de jaren 60 geraakt door de schoonheid van iconen. Deze oprichters van Tóth-Ikonen begonnen als liefhebbers en verzamelaars, maar besloten hun passie voor Russische iconen in 1974 als handelaar voort te zetten. Tóth-Ikonen was tot 2013 gevestigd in de Amsterdamse Nieuwe Spiegelstraat. In dat jaar verhuisde de kunsthandel naar de huidige locatie in Huizen. Al ruim twintig jaar wordt de galerie geleid door de tweede generatie. We leerden elkaar kennen op een kunstbeurs, waar ik in een aangrenzende stand als kunsthistoricus werkzaam was. Ferenc besloot na zijn bedrijfskundige en commerciële studie, dat hij de kunsthandel van zijn ouders wilde voortzetten.
Als kunsthandelaar mag je een object een tijdje vasthouden en koesteren, dan geef je het weer door aan een verzamelaar
Het beroep van kunsthandelaar heeft iets tegenstrijdigs: zodra je een bijzondere icoon hebt bemachtigd, ga je deze uiteindelijk weer verkopen. Je mag een object een tijdje vasthouden, koesteren, en dan geef je het weer door aan een verzamelaar. Wereldwijd zijn we op zoek naar iconen om de collectie mee te verrijken.
Bij de inkoop worden nooit concessies gedaan ten aanzien van de kwaliteit en uitstraling van een icoon. Bovendien moeten wij zelf enthousiast zijn over een werk om dit over te kunnen dragen op potentiële kopers. Na een succesvolle aankoop volgt de fase van onderzoek. Eerst wordt de conditie geïnspecteerd. Indien nodig, vragen we de restaurator om een icoon schoon te maken of te restaureren. Intussen wordt de literatuur ter hand genomen. Wat valt op aan het werk, uit welke regio komt de icoon, wat vertelt de stijl van schilderen? Wat is het verhaal achter de icoon: wat kan men vermelden over de voorstelling en de achterliggende symboliek? Elke icoon wordt vergezeld door uitgebreide documentatie, zodat de nieuwe eigenaar het verhaal thuis rustig kan nalezen.
De volgende fase is de presentatie van de nieuwe aanwinst op een expositie of kunstbeurs. Tóth Ikonen is deelnemer van het eerste uur aan PAN Amsterdam en neemt vanaf 1996 deel aan TEFAF Maastricht. We keken daarom enorm uit naar de komende editie van TEFAF Maastricht om de recent verworven iconen te kunnen presenteren. Persoonlijk contact met verzamelaars is van groot belang, we zagen ernaar uit na lange tijd onze relaties weer op de beurs te ontmoeten.
DE ELIA ICOON
De Russische icoon van de oudtestamentische profeet Elia met vita, geschilderd aan het einde van de 17e eeuw in Jaroslavl, kreeg een prominente plaats in de stand in Maastricht. Alleen al de afmetingen zijn indrukwekkend: 116 bij 93 cm. De compositie van de icoon is gebaseerd en geïnspireerd op de beroemde icoon van Elia uit 1660 van Feodor Zubov die zich bevindt in de iconostase van de Eliaskerk in Jaroslavl. Zubov gold als een belangrijk voorbeeld voor vele iconenschilders. Hij werkte in een vernieuwende stijl waarbij hij centraal zeer grote heiligen schilderde, omringd door minutieuze scènes uit hun leven.
Hoewel de iconenschilder het compositieschema van Zubov heeft gevolgd, heeft hij zijn eigen meesterwerk gecreëerd met een bijzondere uitstraling. Centraal is de profeet Elia geschilderd, zittend voor een grot, waar door God gezonden raven hem voedsel brengen. Zijn gezicht heeft een zachte en expressieve uitstraling. De gedetailleerde verhalende scènes rondom hem, geïntegreerd in het rotsachtige landschap, contrasteren met de grote krachtige gestalte van de profeet. De gebeurtenissen uit zijn leven zijn uitgebreid en met oog voor detail weergegeven.
Elia was een belangrijke profeet uit het Oude Testament en stond bekend als wonderdoener. Men riep de heilige aan, omdat hij de weersomstandigheden kon beïnvloeden. Zo geldt hij als beschermer tegen brand en onweer. Daar hij regen kon laten neerdalen in een periode van grote droogte, werd Elia in Rusland de schutspatroon van de boeren en de oogst. Bekend is de vurige hemelvaart van Elia, op de icoon linksboven weergegeven. De profeet is niet gestorven, maar werd in een storm in een vurige wagen ten hemel opgenomen. De scène daaronder op de icoon toont zijn geboorte, die eveneens ‘vurig’ was. Twee engelen wikkelden de pasgeboren Elia niet in een doek, maar in vlammen.
OVERSCHILDERING
Intussen oogt de icoon veel frisser dan op de foto in het iconenboek. Na inspectie van de conditie van de icoon constateerden we diverse overschilderingen. De overschilderingen en het vuil dat door de jaren heen een laagje had gevormd zijn tijdens het schoonmaakproces voorzichtig verwijderd door de restaurator. Het resultaat: frisse heldere kleuren en enkele interessante verrassingen. In de scène van de hemelvaart van Elia, linksboven, verscheen een donkere engel boven het hoofd van Elia. De tweede verrassing werd aan het oog onttrokken door een strook bruine verf in het landschap onder de geboorte van Elia. De bruine verf verdween en er bleek een prachtige rode stadsmuur achter schuil te gaan. Waarom heeft iemand ooit over de engel en de stadsmuur heen geschilderd? In de compositie van Feodor Zubov, het grote voorbeeld voor iconenschilders, bleek het antwoord te liggen. Zubovs icoon laat geen engel en stadsmuur zien. Als de grote meester op die plekken geen engel en stadsmuur schilderde, dan verbergen we beide elementen, moet iemand in vroeger eeuwen hebben gedacht. De engel en de stadsmuur behoren echter tot de authentieke compositie. De herontdekte stadsmuur heeft bovendien een belangrijke functie in de compositie: deze vormt een scheiding tussen de verschillende gebeurtenissen op de icoon, maar verbindt ze ook met elkaar. Het is interessant om te kunnen verklaren waarom deze overschilderingen in een latere tijd zijn aangebracht. Het hoort bij de historie van de icoon. De icoon van Elia, die te zien was op TEFAF, toont nu de oorspronkelijke compositie zoals de iconenschilder destijds had bedoeld.
De eerstvolgende editie van de TEFAF vindt plaats van 11-19 maart 2023 in de MECC in Maastricht.
Op de hoogte blijven van interessante highlights? Meld je dan aan voor de Tableau nieuwsbrief!
