Caravaggio & Bernini
Halverwege de 16e eeuw heeft het noorden van Europa zich definitief afgescheiden van de rooms-katholieke kerk en ontstaat er een nieuwe godsdienst: het protestantisme. Hoewel het katholieke Rome zich niet laat bekeren, krijgt het geloof ook hier een nieuwe impuls, die terug te zien is in de kunst van de barok. De centrale figuren in de barok zijn de schilder Michaelangelo Meresi da Caravaggio en de beeldhouwer Gianlorenzo Bernini (1598-1680). Rond 1600 is deze nieuwe impuls voor het eerst te zien in de schilderijen van Caravaggio. Er is niet veel bekend over de geloofsovertuiging van Caravaggio, maar aan de hand van zijn schilderijen kunnen we concluderen dat hij de verhalen uit de Bijbel op een geheel nieuwe manier interpreteerde. Anders dan zijn voorgangers houdt hij zich niet bezig met het overtreffen van de grote meesters van de renaissance en ook niet met het getrouw weergeven van de natuur. Voor het eerst ligt de focus op het overbrengen van emotie en de achterliggende boodschap van het verhaal. Caravaggio wordt een meester in een niet eerder gezien naturalisme en gebruikt daarvoor een clair-obscur techniek. Met dit grote contrast tussen licht en donker ontstaat er een theatrale focus in het schilderij, vaak het hoogtepunt van het afgebeelde verhaal. Hij weet op die manier de aandacht van de toeschouwer vast te houden en emotie op te wekken.
Hoewel deze nieuwe stijl aanvankelijk een grote schok veroorzaakt krijgt Caravaggio enorme navolging. Dat zijn invloed zo groot was is eigenlijk opmerkelijk, aangezien hij zelf geen atelier runde en nooit leerlingen heeft onderwezen. Vanaf 1606 was hij namelijk voortvluchtig voor de moord op Ranuccio Tomassoni en kort daarna stierf hij in 1610. Zijn navolgingen worden later Caravaggisti genoemd en onder hen zijn grote namen als vader en dochter Gentileschi, Borgianni, Bartolomeo Manfredi, Guercino, Baglione en Mattia Preti maar ook Nederlanders als Ter Brugghen, Van Honthorst en Van Baburen.
Hemel op aarde
Caravaggio is misschien de schilder geweest die het decennium van de barok inluidde, het was beeldhouwer Gianlorenzo Bernini die de barok tot een glorieus hoogtepunt bracht door alle verschillende media in de kunst – architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst – samen te laten werken. Het kunstenaarschap werd hem met de paplepel ingegoten door zijn vader Pietro Bernini, die zelf beeldhouwer en schilder was. In een periode van vurige devotie als reactie op het protestantisme greep de katholieke kerk kunst aan om gelovigen te overtuigen en te beïnvloeden. Kerken moesten een goddelijke plek worden op aarde, waar men een glimp op kon vangen van het hemelse paradijs. Bernini speelde hierin een grote rol. Hij wist met zijn beeldhouwkunst mensen in hun hart te raken, door zijn figuren gezichten te geven verwrongen van emotie en intense beweging te suggereren door wapperende gewaden, grootse gebaren en ingewikkelde composities. Alles werd ingezet om de boodschap over te brengen, de architectuur, de lichtinval en het schilderwerk waren er allemaal op gericht de toeschouwer in vervoering te brengen.
Het Rijksmuseum brengt nu voor het eerst deze twee grootheden bij elkaar in een overzicht van deze onstuimige periode. Te zien zijn meesterwerken als Caravaggio’s Narcissus, Jongen gebeten door een hagedis en de Doornenkroning en Bernini’s Bacchus, Sebastiaan, de buste van Medusa, maar ook rake marmeren portretten van Thomas Baker, kardinaal de Richelieu, en een geschilderd zelfportret.
Om deze meesterwerken goed in de periode te kunnen plaatsen hangen ze zij aan zij met werken van kunstenaars als Guido Reni, Giovanni Baglione, de Gentileschi’s, Nicolas Poussin, Simon Vouet, en de excentrieke Tanzio da Varallo. Beeldhouwwerken van Alessandro Algardi, waaronder zijn zwart-marmeren Sonno (Slaap), de dansende Rondinini Faun van de Romeinse Vlaming François du Quesnoy, en een nooit eerder getoond bronzen paard in volle draf van Francesco Mochi.
Rijksmuseum Amsterdam
14 februari – 7 juni 2020
www.rijksmuseum.nl
